Ապագան մենք կը ստեղծենք։
Եթէ այդ ողբերգական է, ապա այդ մեր մեղքն է։
Անադոլ Ֆրանս
Լեզուն հաղորդակցելու, մտածումներ, գաղափարներ արտայայտելու, անհատներու միջեւ կապ հաստատելու անզուգական միջոց մըն է։ Մեր լեզուն՝ հայերէնը, կապ կը հաստատէ, կամուրջ կ՚ըլլայ նաեւ մեր ու մեր անցեալին միջեւ։ Անհատին իր անցեալին հետ կապը անհրաժեշտութիւն մըն է, զորս կ՚իրականացնէ իր մայրենի լեզուն։
Առանց մայրենի լեզուի գիտութեան ու գործածութեան մեր անցեալին՝ մեր պատմութեան, մեր մշակոյթին հետ ամբողջական կապ հաստատել կարելի չէ։
Այսօր, Սփիւռքի տարածքին վրայ, դժբախտաբար, “հայերէն սորվեցնել”-ու անհրաժեշտութեան այնքան կարեւորութիւն չտրուիր, որքան տրուած էր իննսուն տարի առաջ։
Ջարդէն մազապուրծ ազատած սերունդը իր աղքատ, թշուառ օրերուն հայեցի դաստիարակութիւնը շատ աւելի հարկաւոր նկատած էր, քան այսօրուայ մեր հարուստ, փարթամ կեանք մը ապրող սերունդը կը նկատէ։
“Հայերէն սորվեցնել եւ սորվիլ” ազգապահպանման առաջնահերթ պայմաններէն մին է եւ այդ օրէնքը երբեք չփոխուիր։
Ջարդէն ազատած ժողովուրդը ազգապահպանման անհրաժեշտութեան գիտակցութիւնը ունէր։ Իր միակ հարստութիւնը իր լեզուն էր։ Եթէ զայն կորսնցնէր ջարդուած, անապատին մէջ մահացած, առ յաւետ կորսուած հայէ մը տարբերութիւն պիտի չունենար։
Այսօրուայ սերունդը, որ ամէն բան ունի, իր զաւկէն կը զլանայ, բացառութիւնները յարգելով, անոր անառարկելի իրաւունքը՝ Մայրենի լեզուով դաստիարակուելու իրաւունքը։
Կ՚երեւի մեր յիշողութենէն կը վրիպի Խաչատուր Աբովեանի պատգամը. “Ամէն լեզու սորվեցէք, բայց մեր Մայրենին ղայիմ (ամուր) բռնեցէք”։
Վիքթոր Համբարձումեան ալ, 1994-ին, Արցախի հարցով, Մոսկուայ հացադուլի դիմելէ առաջ հետեւեալը ըսած էր. “Ինձ յաջորդող սերունդներին, թոռներիս, ծոռներիս եւ այլ կտակում եմ տիրապետել հայ լեզուին։….
Մենք փոխանցում ենք սերունդներին ոչ թէ արիւն, այլ գաղափարներ եւ գաղափարների մէջ ինձ համար ամենաթանկը հայոց լեզուն է”։
Երբ հայախօս սերունդ հասցնելու մեր ջանքերը տակաւ առ տակաւ կը տկարանան, ընդհանրանալ կը սկսի “ոգիով հայ” սերունդի մը ներկայութիւնը, որուն պիտի յաջորդէ “ծնողքս հայ էր” սերունդը։ Որպէս ծնողք, որպէս համայնք մեր նախապատուութիւնները փոխուած են։
Գրուած է. “Քանզի ձեր գանձը ուր որ է, սրտերնիդ ալ հոն պիտի ըլլայ”։ Դժբախտաբար մեր լեզուն մեր գանձը ըլլալէ դադրած է, որով մեր սիրտն ալ ուրիշ տեղ է։
Ժամանակ ու մեծկակ գումարներ կը յատկացուին այնպիսի ժամանցներու, որոնք երախան հայ մթնոլորտէն կը հեռացնեն։ Անտարակոյս, մթնոլորտի ազդեցութիւնը անխուսաբելի է։
Տեղական սովորութիւնները մեր առօրեայէն ներս առկայ պիտի ըլլան, սակայն երբ անոնք մեր բարքերուն, աւանդութիւններուն տեղը կը գրաւեն “հայկական ոգի”-ն, եթէ հայ լեզուին հետ ամուր գործակցութիւն չունի, անզօր կը մնայ ու շուտով տեղի կուտայ։
Հեռաւոր Չինաստանէն մինչեւ կեդրոնական Եւրոպա ի՜նչ-ի՜նչ գաղթօճախներ ունէինք, որոնք նախ լեզուն, ապա ալ “հայկական ոգին” կորսնցուցին ու առ յաւետ կորան։
Գոյատեւումի համար լեզուն՝ հայերէն խօսիլ անհրաժեշտութիւն մըն է։ Սփիւռքի այլասերիչ պայմանները հայակերտման աշխատանքին հեզասահ ընթացք չեն տար։
Հարկաւոր է մաքառիլ, պայքարիլ, թէ՛ անհատական եւ թէ՛ համայնքային մակարդակով։ Պայքարիլ գիտցող ժողովուրդներն են որ ապրելու իրաւունքը ունին։ Երբ մեր աշխարհասփիւռ գաղթօճախները դադրեցան պայքարէ, առ յաւէտ անյայտացան։ Պայքարը հաւաքական յիշողութիւնը վառ կը պահէ։
Լեզուի եւ մշակոյթի տեղատուութիւնը կ՚արագացնէ յիշողութեան կորուսը։ Երբ ժողովուրդի մը հաւաքական յիշողութիւնը սպաննուի, այդ ժողովուրդը գոյութիւնէ կը դադրի։ Փոքրամասնութիւնները ձուլելու՝ առանց ջարդի անյայտացնելու, այսօրուայ ռազմավարութիւնն ալ արդէն այս է։
Իր անցեալը չարժեւորող ու իր անցեալէն դասեր չքաղող ժողովուրդը ապագայ չկրնար ունենալ։
Ամէն հայ երախայ անպայման, առանց որեւէ պատճառաբանութեան, պէտք է հայկական ուսում ստանայ, գէթ՝ նախակրթարանի մակարդակով։ Երախան իր այս բնական իրաւունքէն պէտք չէ զրկուի։ Մեր ազգային ինքնութիւնը պահելու համար հայեցի դաստիարակութիւնը անհրաժեշտութիւն մըն է։
Այս ինքնութեան պահպանումը կարելի է իրականացնել միայն ու միայն հայ դպրոցով։
Հայ դպրոցն է, որ երախային պիտի փոխանցէ անոր ազգային ժառանգութիւնը, անոր մէջ պիտի կերտէ ազգային գիտակցութիւնը ու պիտի զարգացնէ ազգային պատկանելիութեան զգացումը։ Թէեւ դպրոցը, իր լայն առումով, աշակերտը կեանքի պատրաստելու պարտականութիւնը ունի, սակայն մեր պարագային շեշտը պէտք է դրուի հայեցի դաստիարակութեան՝ ազգակերտման։
Այս է սպասուածը հայ դպրոցէն։ Այս է ու այս պէտք է ըլլայ Սփիւռքի հայ դպրոցին պարտականութիւնը։
Մեր դպրոցներուն պատասխանատուութիւնը պարզապէս գումարհանում սորվեցել չէ եւ պէտք չէ ալ ըլլայ։ Այդպէս կրթուեցանք, այդպէս ալ պէտք է կրթենք։ Տեղական դպրոցը, եթէ նոյնիսկ ուսման ծրագրով աւելի արդիական թուի, ազգային ինքնութիւնը տակաւին չկազմաւորուած տղան իր հայկական արմատներէն կը հեռացնէ։
Տղան հոն ոչ իր ազգային լեզուն, ոչ իր ազգային մշակոյթը եւ ալ ոչ իր ազգային կրօնքը կրնայ սորվիլ։ Ոչ մէկ ծնողք իր զաւակը ազգային դաստիարակութիւնէ զրկելու իրաւունքը ունի։ Ազգային դպրոցներու աշակերտութեան թիւը բարձրացնել եւ համայնքային օժանդակութիւնը մի քիչ աւելցնել մեր դպրոցները կը հասցնէ նախանձելի մակարդակի։
Հայ դպրոցը գոյատեւելու համար հայ աշակերտի կը կարօտի, հայ տղան ալ հայ գոյատեւելու համար՝ հայ դպրոցի։ Համայնքը, նկատի առնելով թէ՛ դպրոցին եւ թէ աշակերտին փոխադարձաբար ունեցած կորուստը, իր բոլոր միջոցներով ծնողներու վրայ իր բարոյական ազդեցութիւնը պէտք է գործադրէ։
Երախան միայն ու միայն հայկական դպրոցին մէջ կրնայ սորվիլ Արշակ Չօպանեանի “Գեղօն Ի Պատիւ Հայ Լեզուին”, Եղիշէ Չարենցի “Ես Իմ Անուշ Հայասանի”, Սիլվա Կապուտիկեանի “Խօսք Իմ Որդուն”, Յովհաննէս Շիրազի “Պատգամ Սփիւռքահայութեան”, Վահան Թէքէեանի “Տաղ Հայերէն Լեզուին”…. նման այժմէականութենէ չդադրող բանահիւսութիւններ, որոնք իր հոգւոյն մէջ հայկականութիւն պիտի բոցավառեն։
Իր մէջ իր պատկանելիութեան զգացումները պիտի զօրացնեն։ Իր գոյատեւելու պայքարին ազդակ պիտի ըլլան։
Տղան միայն հայկական դպրոցին մէջ կրնայ իմանալ Ֆրանսացի գրագէտ Վիքթոր Հիւկոյի “Ձեր լեզուին մէջ Արեւելքն է որ կը զգամ, դարերը կը նշմարեմ այնտեղ։
Կը տեսնեմ անցեալի խորհրդաւոր նշոյլի շողարձակումը։ Ինծի համար պարծանք է հայերենի թարգմանուիլ” նախադասութիւնը, կամ Անգլիացի բանաստեղծ Ճորճ Պայրընի հայերէնի մասին գաղափարը. “Հայերէնը հարուստ լեզու է եւ լիովին կը պարունակէ մարդկային ձայնի բոլոր հնչիւնները”։
Տղան, հայ դպրոցին մէջ, պէտք է ստանայ լուրջ կրօնական դաստիարակութիւն։ Մեր եկեղեցին ազգային եկեղեցի է։ Սորվիլ, գիտնալ մեր եկեղեցւոյ պատմութիւնը կը զօրացնէ տղուն ազգային գիտակցութիւնը։ Մեր եկեղեցին ունի իւրայատուկ աւանդութիւններ։
Պահել այդ աւանդութիւնները կը նշանակէ ըմբռնել իր ազգային ինքնուրոյնութիւնը։ Գնահատել ժառանգուած հարստութիւնը ու անոր տէր կանգնիլ կը նշանակէ արտաքին յարձակումներու դէմ զրահապատուիլ։ Տղան տեղական դպրոց ղրկել կը նշանակէ զինք ինքնաճանաչման զրահէն զրկել։
Համաշխարհայնացման սպառնալիքն ալ խոր ազդեցութիւն ունի այսօրուայ սերունդին վրայ։ Ինքնաճանաչումը այդ համաշխարհայնացման սպառնալիքին դէմ պայքարի գուցէ ամենազդու միչոցն է։
Ոչ մէկ ծնողք իր զաւակը ինքնաճանաչումէ եւ այդ զրահապատումէն զրկելու իրաւունքը ունի։
Հայ դպրոցը պէտք չէ մատակարարուի շահաբեր հաստատութեան մը տնտեսական սկզբունքներով։
Հայեցի դաստիարակութեան համար անհրաժեշտ յատկացումներ, խնայողութեան սիրոյն, պէտք չէ մկրատուին։ Ծնողներ, ի մտի ունենալով պետական ձրի դպրոցը, հայ դպրոցի կրթաթոշակը երբեք ու երբեք սակարկութեան առարկայ պէտք չէ ընեն։
Այդ կրթաթոշակը արդէն դպրոցի ելեւմտացոյցը հաւասարակշռելէ շա՜տ հեռու է։
Բաղդատութեան եզր պէտք է ըլլան շահու աղբիւր հիմնուած կրթական հաստատութիւններու պահանջած խոշոր գումարները։ Եթէ կը վճարենք այդ գումարները, երբեմն պարզ ցուցամոլութեան համար, պէտք չէ դժկամինք ազգային դպրոցի կրթաթոշակը վճրելու։
1600 տարի առաջ մէկ մարդու ջանքերով սկսուած հայապահպանման պայքարը արտաքին ուժեր ոչ մէկ ձեւով կրցին կասեցնել։ Մենք, այսօր, Մայրենիին հանդէպ մեր ցոյց տուած անտարբերութեան հետեւանք կ՚ընենք այն, ինչոր ուրիշներ ջանացին բայց չյաջողեցան իրականացնել։
Սթափինք մեր թմրութենէն երբ տակաւին ուշ չէ։
Արմէն Քիւրքճեան
Թորոնթօ
Թորոնթօ
