Կաթողիկոսին (Գևորգ Ե) Եվ Թումանյան, ամենայն Հայոց բանաստեղծը

 Ցեղասպանությունից հետո
Էջմիածնի վանքի բակում հավաքվել էին մեծ թվով գաղթականներ:Ամեն կետում մարդ էր մեռնում, շատերը սովից կամ հիվանդություններից…

Հանկարծ սկսում է անձրև, որը քիչ ժամանակ անց վերածվում է տեղատարափ անձրևի և հեղհեղում է գետինը:Ամեն տեղ լցվեց գաղթականներով, բայց դեռ հազարավոր գաղթականներ դրսում էին և Թումանյանը ստիպված գաղթականների առաջ բացում է նոր կառուցվող վեհարանը, որ մինչև այդ անձեռնմխելի էր:
Դա զայրացնում է Կաթողիկոսին (Գևորգ Ե):
Ասում էին, որ երեկոյան Վեհափառը կանչել է Թումանյանին և հանդիմանել նրան այդ «բռնի» գործողությունների համար:
Վեհափառը պատվիրել է, որ Թումանյանը այլևս այդպիսի բան չանի, սակայն Թումանյանը պատասխանել է, որ պիտի անի, եթե անհրաժեշտություն լինի: Հայոց հայրապետը կանգնել է ոտքի և հայտարարել.

-Դուք խոսում եք Ամենայն Հայոց Հայրապետի հետ:

Գրողը նրան պատասխանել է.

-Իսկ դուք խոսում եք ամենայն հայոց բանաստեղծի հետ:

 

ՌՈՒԲԵՆ ՍԵՎԱԿԻ դստեր՝ Շամիրամ Սևակի հարցազրույցից,

Լուսանկարում Ռուբեն Սևակի կինն է՝ Յաննի Ապելը, երեխաների ՝ Շամիրամի ու Լևոնի հետ։

 ՌՈՒԲԵՆ ՍԵՎԱԿԻ դստեր՝ Շամիրամ Սևակի հարցազրույցից, որն արվել է Փարիզի AYP FM ռադիոյում, 2008 թ. ապրիլի 25-ին, երբ Շամիրամը 92 տարեկան էր: Նա իր մահկանացուն կնքեց 102 տարեկանում:
Երբ հարցնում էին՝ ո՞րն է իր երկարակեցության գաղտնիքը, պատասխանում էր.
-Ճակատիս հզոր մեռոն կա, կնքահայրս Կոմիտասն է:

Շամիրամի խոսքը՝ թարգմանաբար.

«Մի օր մայրս լսեց, որ Կոմիտասը ծանր հիվանդ է, թեև երբեմն նրան Փարիզի հայկական մայր եկեղեցի էին բերում, երբ մի քիչ լավ էր զգում: Բնականաբար մայրս ուզեց տեսնել նրան (ասել էին, որ Կոմիտասը այսինչ կիրակի, այսինչ ժամին եկեղեցի է գալու):
Գնացինք նրան տեսնելու: Հանդիպումը եկեղեցու գրասենյակում էր:
-Հա՛յր Կոմիտաս, ահավասիկ Ռուբենի զավակները, Ռուբեն Սևակի զավակները, որոնց Դուք մկրտեցիք:
Երբեք չեմ մոռանա այդ պահը, քանի որ շատ տպավորիչ էր: Ես 10 տարեկան էի:
Կոմիտասը նայեց մեզ, շուրթերը դողացին, բայց ոչ մի բառ չարտասանեց, միայն արցունքներ հոսեցին դեմքին:
Անչափ հուզիչ էր...
Չգիտեմ, հասկացավ, թե ոչ, բայց ոչինչ չխոսեց, ո՛չ մի բառ: Նա իսկապես հիվանդ էր, չկարողացավ խոսել: Ոչ մայրիկիս բան ասաց, ոչ՝ մեզ: Մայրս փորձեց խոսեցնել նրան, բայց իզուր...
Այս պատմությունը շատ է ճնշում ինձ, մինչև հոգուս խորքը: Դրա մեջ մեր անցյալն է...
Մենք բոլորս, թեև ապրում ենք, բայց զոհեր ենք, սգի մեջ ենք: Անհնարին է դուրս գալ այս վիճակից....
Քանի դեռ չեն ճանաչել ցեղասպանությունը, մենք այս վիճակից դուրս գալ չենք կարող»:

Շամիրամ Սևակ

 

Հայոց Ցեղասպանության զոհերից էր նաև երիտասարդ գրող, հրապարակախոս, բժիշկ Ռուբեն Սևակը:

 

Լուսանկարում Ռուբեն Սևակի կինն է՝ Յաննի Ապելը, երեխաների ՝ Շամիրամի ու Լևոնի հետ։

Սևակի կնոջը երկու երեխաների հետ հաջողվել է փախչել Շվեյցարիա՝ Գերմանիայի դեսպանի օգնությամբ: Շամիրամն այդ ժամանակ մեկ տարեկան է եղել, իսկ Լևոնը՝ երեք: Յաննին մեղադրում է իր հայրենակիցներին Ցեղասպանության ժամանակ Թուրքիային հանցակից լինելու գործում: Հրաժարվում է Գերմանիայի քաղաքացիությունից և 1918 թվականին ստանում է նորանկախ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիություն։ Երեխաների հետ երբեք գերմաներեն չի խոսում և այլևս չի այցելում Գերմանիա:

Նա երկար ժամանակ թաքցնում է երեխաներից Ռուբեն Սևակի մահվան պատճառը՝ փորձելով խնայել և նրանց մեջ չսերմանել զոհի և որբի հոգեբանությունը:

 

Դանիել Վարուժան

 Դանիել Վարուժանի ձերբակալման հաջորդ օրը դպրոցում, որտեղ նա դասավանդում էր, սահմռկեցուցիչ լռություն էր։ Ուսուցիչները լուռ նստած էին ուսուցչանոցում, աշակերտները՝ դասարաններում։ Ուսուցչանոց է մտնում թուրքերենի ուսուցիչ Թովմաս էֆենդին՝ մի հայ դարձուկ, որ երբեք հայերեն չէր խոսում:
Տալիս է զանգը և պահանջում, որ դասի գնան։ Ուսուցիչները վերցնում են մատյաններն ու գնում։ Մնում է մի մատյան։ Դա այն դասարանի մատյանն էր, ուր պետք է գնար Վարուժանը․․․
Թովմաս էֆենդին վերցնում է մատյանը ու գնում Վարուժանի դասարանը․․․
Երբ ներս է մտնում, նրա վրա ոչ ոք ուշադրություն չի դարձնում։
Աշակերտները քարացած, գլուխները կախ մնում են տեղերում նստած՝ կարծելով, թե հայերենի տեղ թուրքերեն են անցնելու․․․
Հանկարծ, բոլորի համար անսպասելի Թովմաս էֆենդին մաքուր, գեղեցիկ հայերենով ասում է․
- Բարև՛ ձեզ, սիրելի՛ աշակերտներ։
Աշակերտները ոտքի են թռչում ու պատասխանում բարևին։
- Ո՞րն է ձեր դասը։
- Ֆրիկը, - պատասխանում են աշակերտները։
- Հայ գրականության դասը շարունակվում է, - ասում է Թովմաս էֆենդին և հրաշալի դաս է անց կացնում Ֆրիկի ստեղծագործությունների մասին։
Հաջորդ օրը Թովմաս էֆենդուն ձերբակալում են։

1915 թվականի օգոստոսի 25-ը 31-ամյա Վարուժանի երկրային կյանքի վերջին օրն էր:

 

Հայ որբերի գորգը

 

Հայ որբերի գորգը..

Գործվել է հայ որբերի կողմից, որոնք ամերիկյան, "Մերձավոր արեւելքի հիմնադրամի" (Near East Relief) հովանավորությամբ գտնվում էին Լիբանանի Ղազիր քաղաքի որբանոցում։ Աշխատանքը տեւել է 18 ամիս։ 1925 թ ուղարկվել է ԱՄՆ որպես նվեր ԱՄՆ նախագահ Քալվին Քուլիջին (1923-1929)` ի նշան երախտագիտության։ Այն պաշտոնապես ներկայացվել է Սպիտակ տանը։
Նախագահ Քուլիջը, նվերից շոյված, Մերձավոր Արևելքի հիմնադրամի փոխնախագահ Ջոն Ֆինլիին հասցեագրած իր նամակում գրում է.
"Ես ստացա Լիբանանի երեխաների գործած գորգը։ Այս գորգը նրանց երախտագիտությունն է այն օգնության համար, որ մենք կարողացանք ցուցաբերել այդ երկրին։ Ես այն ընդունում եմ՝ ի նշան նրանց բարի կամքի Միացյալ Նահանգների ժողովրդի հանդեպ, որ մեծապես օժանդակել է Մերձավոր Արևելքի օգնության ամերիկյան հիմնադրամ աշխատանքներին։ Խնդրում եմ՝ այդ որբերին փոխանցեք իմ և մեր հայրենակիցների խորին շնորհակալությունը։ Մենք մեծահոգությամբ ենք ընդունում սիրով արված այս աշխատանքը։ Գորգն իր պատվավոր տեղը կգտնի Սպիտակ տանը և երկրի վրա բարի կամքի խորհրդանիշը կլինի։
Իր նախագահության ավարտից հետո Քուլիջը գորգն իր հետ վերցրեց։ 1982 թվականին Քուլիջի ընտանիքն այն վերադարձրեց Սպիտակ տանը։ 2014 թվականի նոյեմբերին գորգը հանրությանը ցուցադրվեց և իր տեղը գրավեց Սպիտակ տան այցելությունների սրահում հետևյալ խորագրով՝ «Շնորհակալություն Միացյալ Նահանգներին... Թուրքական լոբինգի միջամտությամբ գորգի հանրային ցուցադրությունը մի քանի անգամ խափանվել է։

 

160-ամյա «Վահանագորգը», որի կենտրոնում պատկերված է վահան։

Ցեղասպանության տարիներին անհետացել ու ոչնչացվել են բազմաթիվ հայկական գորգեր, սակայն որոշ եզակի օրինակներ հրաշքով պահպանվել են։

Դրանցից է 160-ամյա «Վահանագորգը», որի կենտրոնում պատկերված է վահան։ Ցավոտ ու միևնույն ժամանակ հուզիչ պատմություն ունի այս գորգը. ցեղասպանության ժամանակ մայրը այն երկու մասի է բաժանում ու տալիս իր աղջիկներին՝ հույսով, որ եթե բաժանվեն, գորգի կեսերը կօգնեն գտնել միմյանց։

Աղջիկներից մեկը տեղափոխվում է Նյու Յորք, մյուսը՝ Լիբանան։ Տասնամյակներ անց՝ 50 տարի հետո, գորգի երկու կեսերի շնորհիվ քույրերը վերամիավորվում են Նյու Յորքում։

Այսօր գորգը պահվում և ցուցադրվում է «Մեգերյան Կարպետ» ընկերության հին գորգերի թանգարանում։

 

1915-ին թուրքերի կողմից Մուշում ողջակիզված երեխաներ։

Լուսանկարից անհոգ ու անմեղ աչքերով նայող երեխաները Մուշի որբանոցի հայ սանուհիներն են իրենց ուսուցչուհու Մարգարիտի հետ: Լուսանկարն արվել է «Կանանց առաքելության աշխատողներ» սկանդինավյան կազմակերպության անդամ, նորվեգացի միսիոներուհի Բոդիլ Կատարինե Բյոռնի կողմից: Մինչև 1915 թվականի ողբերգական իրադարձությունները Բոդիլ Բյոռնն աշխատել է Մուշի և Մեզրեի որբանոցներում:

1915 թ. ամռանը՝ Մուշի հայ բնակչության կոտորածների ժամանակ, քաղաքը հրկիզվեց թուրքական բանակի կողմից. հազարավոր հայեր ողջակիզվեցին իրենց տներում: Ուսուցչուհի Մարգարիտը և իր աշակերտները, համաձայն լուսանկարի դարձերեսին Բոդիլ Բյոռնի թողած գրության, նույնպես ողջակիզվել են: Թուրքական ոճրագործությունների ականատես քույր Բոդիլը հոգեկան խոր ապրումներ է ունենում` մեկ օրում կորցնելով որբանոցի իր սաներին, որոնց իր մայրական ջերմ սերն ու գուրգուրանքն էր տվել տարիներ շարունակ: Անօգնական երեխաների ճիչերն ու օգնության կանչերը դաջվեցին Բոդիլ Բյոռնի հիշողության մեջ:

1916 թվականին, կրկին վերադառնալով Մուշ, Բոդիլն իր հայազգի օգնական Կարապետ Եղիազարյանի հետ քաղաքի փողոցներից և լքված տներից հավաքում է 34 որբ տղաների ու աղջիկների, կերակրում և ապաստան է տալիս նրանց` փրկելով վերահաս մահից, ինչը դժբախտաբար նա չկարողացավ անել իր որբանոցի սաների պարագայում:

«Իմ որբերին կորցնելուց հետո ես հոգեպես շատ տանջվեցի, սակայն ծանր հուսահատությունն ինձ չընկճեց, որպեսզի անմիջապես հեռանայի, վերադառնայի իմ հայրենիք: Հինգ ամիս մնացի Խարբերդում: Անհամբեր սպասում էի մի առիթի, որ նորից կարողանայի Մուշ վերադառնալ և հետաքրքրվել՝ գուցե իմ որբերից մի քանիսին կենդանի գտնեի, սիրտս հանգստանար»: (Մուշ, 1916 թ.)

Բոդիլ Բյոռն
նորվեգացի միսիոներուհի
Հայոց ցեղասպանության ականատես

Լուսանկարի աղբյուրը՝ Նորվեգիայի թագավորական արխիվի հավաքածու