ԱԿՆԱՐԿ ՀԱՅՈՑ ՏՕՆԱՀԱՆԴԷՍԻ ՄԱՍԻՆ
Այն տօները, որ հայ ժողովուրդը նշում էր դեռեւս հարիւր տարի առաջ, եւ տօնահանդէսի այն մշակոյթը, որ բնորոշ էր հայերին, շատ քիչ են պահպանուել մեր կենցաղում: Մէկ հարիւրամեակ առաջ նշուող տօներն ու տօնահանդէսի մշակոյթն իրենց տեւական պատմութիւնն են ունեցել, եւ նրանց ծիսական բացայայտումն ու վերլուծութիւնը շերտ առ շերտ ցոյց է տալիս ինչպէս հայ ժողովրդի անցած պատմական ուղին, այնպէս էլ հազարամեակների ընթացքի տոմարական փոփոխութիւնները, մարդկանց միջեւ յարաբերութիւնների կաղապարները (տղամարդկանց ու կանանց, տարեցների ու երիտասարդների, ազգականների, համայնքի, սոցիալական խմբերի միջեւ) եւ դրանց պատճառաբանուածութիւնը, շրջակայ միջավայրի հանդէպ մարդկանց ու անհատի վերաբերմունքը, բնութիւնից ու երկնային ուժերից ակնկալիքները, ապահով ու անապահով կեանքի մասին պատկերացումները, բնութիւնից, երկնային ուժերից, մարդածին ու բնական աղէտներից, անհատ մարդկանցից սպասուող վտանգները, տագնապներն ու դրանցից պաշտպանուելու ընկալումները եւ այլն: Մեր տօների ժողովրդական արարողութիւններում կարելի է հանդիպել հայոց նախաքրիստոնէական աստուածութիւնների կերպարներին, Հայկի ու Բելի աւանդազրոյցի դրսեւորումներին, Նոյ նահապետի ու ջրհեղեղի մասին պատմութիւնների հետքերին, քրիստոնէութեան մուտքին եւ ընթացքին, քրիստոնէական տօնացոյցի «հայեացման-ազգայնացմանը» եւ նախաքրիստոնէական ծէսերի «քրիստոնէացմանը», Աւարայրի ճակատամարտի յիշողութիւններին, չարի ու բարու մասին հայ ժողովրդի ըմբռնումներին ու պատկերացումներին:
Քրիստոնէութեան ընդունումից յետոյ, ինչպէս աշխարհի շատ ժողովուրդների մօտ, հայ ժողովրդի աւանդական տօնացոյցը եւս վերաձեւուեց քրիստոնէական աշխարհայեացքի եւ համակարգուած տօնացոյցի կաղապարով եւ այդ կերպ գոյատեւեց աւելի քան մէկուկէս հազարամեակ: Այսօրուայ եկեղեցական տօնացոյցն անուանապէս արտացոլում է այդ մէկուկէս հազարամեակի ընթացքում մեր ժողովրդի կենցաղում լիարիւն կեանքով ապրած բուն ժողովրդական եւ եկեղեցական տօների ամբողջութիւնը. յիրաւի, այդ երկար ու ձիգ դարերի ընթացքում թէ՛ եկեղեցին, թէ՛ ժողովուրդը նշել են Ծնունդ, Տեառնընդառաջ, Ս. Սարգիս, Բարեկենդան, Ծառզարդար, Զատիկ կամ Ս. Յարութիւն, Համբարձում, Խաղողօրհնէքի կամ Վերափոխման, Ս. Խաչի տօները, Կանաչ-Կարմիր կիրակիները, Վարդավառը: Թէ՛ եկեղեցին, թէ՛ ժողովուրդը նշել են այլ, աւելի կամ պակաս կարեւոր տօներ, եղել են ոչ համահայկական ընդգրկուածութեան, զուտ տեղական տօներ, թերեւս դրանց մի մասը մոռացուել է, փոխարինուել ուրիշներով: Վերը նշուածներն այն տօներն են, որոնք 19-20 դդ. սկզբին նշւում էին ողջ հայ ժողովրդի կողմից եւ, ըստ երեւոյթին, իրենց մէջ խտացրել են մեր ժողովրդի տօնականութեան ընկալումները, առօրեայ կեանքից դուրս գալու եւ տօնական կեանքով ապրելու ձեւերը:
Ինչպէ՞ս կոչել դրանք. ժողովրդակա՞ն, ազգայի՞ն, թէ՞ եկեղեցական տօներ: Վերոյիշեալ տօների իմաստով ընդհանուր առմամբ դրանք մեծ չափով նոյնն են: Տօների մէջ ամբողջացել, ընդհանրացել, նոյնացել են ժողովրդականն ու եկեղեցականը: Ժողովրդականը յաճախ դարձել է եկեղեցական եւ ընդունուել եկեղեցու կողմից, եկեղեցական-քրիստոնէականն էլ իր հերթին դուրս է եկել եկեղեցու պատերից եւ դարձել ժողովրդական կենցաղի անբաժանելի մասը: Անշուշտ տօների ժամանակ կատարուող ժողովրդական շատ ծէսեր ոչ միայն եկեղեցու կողմից չեն ընդունւում, այլեւ հակասում են քրիստոնէութեան տրամաբանութեանը: Դրանք բազմաթիւ են. զանազան գուշակութիւնները, չարխափան կանխարգելիչ ծէսերը, հմայական ծէսերը, վիճակահանութիւնները, նախաքրիստոնէական աստուածներին կամ ոգիներին ներկայացնող տիկնիկները, կրակի պաշտամունքին առնչուող խարոյկները, ջրի պաշտամունքի արարողութիւնները եւ այլն: Սակայն դարերի ընթացքում հայ հոգեւորականները կարողացել են հաշտուել դրանց անխուսափելի գոյութեան հետ եւ երբեմն նոյնիսկ մասնակցել դրանց: Այսպիսով՝ բուն ժողովրդական, այսպէս կոչուած՝ ազգային սովորութիւնների մի մասը պահպանուել, փոխանցուել են սերնդէսերունդ եկեղեցական տօների միջոցով: Ուսումնասիրողները հայ ժողովրդի տօնացոյցում բացայայտում են նրա վաղնջական շերտերը, տեսնում արեւի ու կրակի, ջրի ու հողի պաշտամունքին նուիրուած հանդիսութիւններ, նախաքրիստոնէական շրջանի աստուածութիւններին, մասնաւորապէս երկրագործական աշխատանքները եւ անձնական ու հասարակական բարեկեցութիւնը հովանաւորող ուժերին նուիրուած ծէսեր: Իրենց ծագումով դրանց զգալի մասը գալիս են մեր ժողովրդի ձեւաւորման շրջանից եւ պատմութեան ընթացքում անընդհատ ձեւափոխութիւնների ենթարկուելով, կորցնելով, լրացուելով, «ծպտուելով», մասնատուելով եւ այլն, մինչեւ այսօր, այնուամենայնիւ, հնարաւորութիւն են տալիս վերլուծել եւ թափանցել մեր մշակոյթի վաղնջական շերտերը:
Այս երեւոյթն առանձնապես բացառիկ չէ: Աշխարհի բազմաթիւ ժողովուրդներ կրօնական, գաղափարախօսական, քաղաքական համակարգերի փոփոխութիւններից յետոյ շարունակում են կատարել իրենց ազգային ծէսերը:
Հայոց տօնացոյցի եւ տօնահանդէսի մշակոյթի տրամաբանական զարգացման ընթացքում բացառիկն այն է, որ 20րդ դարասկզբին կտրուկ փոխուեց այդ ընթացքն ինքնին:
1915-1920թթ. եղաւ Արեւմտեան Հայաստանում եւ Կիլիկիայում ապրող հայերի բնաջնջման ու աշխարհասփիւռ լինելու շրջանը, միաժամանակ խաթարուեցին դարերի ընթացքում կերտուած եւ ազգային դիմագիծն ամբողջացնող մշակութային շերտերը: 1920թ. Արեւելեան Հայաստանում տեղի ունեցած քաղաքական ու հասարակական խոշոր փոփոխութիւններն իրենց հերթին կտրուկ փոխեցին անցեալից եկող աւանդական ազգային արժէքների բնականոն զարգացման ուղին, դրանց փոխարինելու եկան վարչակարգի գաղափարախօսութեանը ծառայող եւ այդ գաղափարախօսութիւնը հաստատող արժէքները: Աւանդական ազգային տօնացոյցը այդ արժէքների համակարգի մեջ չէր մտնում, ուստի եւ այն ոչ միայն չէր կատարւում, այլեւ յաճախ ենթարկւում էր գաղափարական հետապնդումների, իսկ կատարողները՝ քաղաքական հետապնդումների:
Սա շատ աւելի հետեւողական պայքար էր ազգային մշակոյթի դէմ, քան ժամանակին մղում էր նորամուտ քրիստոնէութիւնը: Եթէ քրիստոնէութիւնը վերաձեւեց ժողովրդական տօնացոյցը իր կաղապարով, ապա ժողովրդական տօնահանդէսը գոյատեւեց նրան զուգահեռ, նրա հետ միասին եւ այնուամենայնիւ՝ իր ուրոյն կեանքով: Եթէ նախաքրիստոնէական շրջանում հայ ժողովուրդն ունէր, դիցուք, կրակի պաշտամունքին նուիրուած տօն, ապա քրիստոնէական Տեառնընդառաջի ժողովրդական տօնահանդէսը, քրիստոնէական արարողակարգի կողքին, շարունակեց պահպանել այդ նախաքրիստոնէական տօնի ազգային ծէսերը: Աւելին, քահանան իր մասնակցութիւնն էր բերում խարոյկներ վառելու եւ նրանցով գուշակութիւններ անելու սովորոյթին: Նոյն կերպ քրիստոնէական Ս. Յարութեան, Համբարձման տօներում պահպանուել եւ նոյնիսկ զարգացել են ժողովրդական Զատիկն ու Վիճակը: Տարբեր ձեւերով, «ծպտուելով» քրիստոնէական հերոսների կերպարներում, երբեմն պահպանուել, գոյատեւել եւ նոյնիսկ զարգացել են որոշ նախաքրիստոնէական Աստուածներ (օրինակ, Սուրբ Սարգիսը): Սա բնականոն զարգացման գործընթաց էր, այդ կարգի փոփոխութիւնների ենթարկւում են բոլոր ժողովուրդների մշակութային համալիրներն ընդհանրապէս, տօները՝ մասնաւորապէս: Այլ էր 20րդ դարի սկզբի բեկումնային շրջանը հայ ժողովրդի համար: Աշխարհասփիւռ արեւ-մտահայ հատուածն այլեւս հնարաւորութիւն չունէր իր նախնիների տօնականուն վերադառնալու կամ դրանց զարգացումը շարունակելու: Աւելի ուշ առաջացած գաղթօջախներում, անշուշտ, եկեղեցական տօնացոյցը շարունակեց գործել, բայց բնականաբար, հիմնականում եկեղեցական ծէսի շրջանակներում: Արեւելահայ հատուածն էլ, շարունակելով ապրել իր հայրենիքում, արհեստականօրէն դրուեց ո՛չ ազգային, յաճախ՝ մտացածին արժէքները խնկարկելու փաստի առջեւ: Նոր կուռքերը, սակայն, ժողովրդականութիւն չստացան եւ չմիահիւսուեցին տօնականու ժողովրդական պատկերացումներին, հինն էլ հետապնդումների ու պարսաւանքների ենթարկուեց: Դրանց ներդաշնակ զարգացման ընթացքը խաթարուեց: Զգալիօրէն նուազեց ժողովրդի, հասարակութեան ստեղծագործական մասնակցութիւնը տօնական մշակութաշինութեանը. նրան մատուցւում էին պատրաստի ծէսեր (մայովկաներ, շքերթներ, հանդիսութիւններ), պատրաստի երաժշտութիւն, պատրաստի երգեր, պատրաստի ասմունք, որոշ իմաստով՝ ուտեստի պատրաստի, ստանդարտ տեսականի: Պակասեց ժողովրդական երաժշտական եւ տեքստային բանահիւսութիւնը, դրանց փոխարինելու եկան նոր, խորհրդային գաղափարախօսութիւնը ներկայացնող տօնական երգերը:
Մշակոյթի ժառանգորդման իմաստով առհասարակ, տօնահանդէսի մշակոյթի իմաստով՝ մասնաւորապէս խիստ աւերիչ էր Թուրքիայում հայերի հանդէպ իրականացուած ցեղասպանութիւնը: Ցեղասպանութիւնն, ինչպես յայտնի է, ոչ միայն միլիոնաւոր մարդկանց կեանքն արժեցաւ, այլեւ «աւերեց» կենդանի մնացածների թէ անհատական ճակատագրերը, թէ ազգային մշակոյթի ամբողջականութիւնը: Ա-րեւմտեան Հայաստանի եւ Կիլիկիայի տարածքից զրկուած հայերը փաստացի զրկուեցին նաեւ այն պատմա-մշակութային եւ բնա-աշխարհագրական տարածքից, որտեղ զարգացել եւ բովանդակութեամբ լցուել, յագեցել էին արեւմտահայերի մշակոյթը, որտեղ ձեւաւորուել էին նաեւ տօնական մշակոյթի տարրերը: Դրանք խորապէս կապուած էին տեղանքին, պատմական ու կրօնական սրբազան տարածքներին, տնտեսական գործունէութեան առանձնայատկութիւններին, բնա-կլիմայական պայմաններին, որոնց բացակայութիւնը յաճախ ոչ միայն բովանդակազրկում, իմաստազրկում է ծէսը, արարողութիւնը, այլեւ՝ աւանդաբար ձեւաւորուած համայնքային ու ազգակցական յարաբերութիւնները, երբեմն էլ՝ դրանց շարունակականութիւնը դարձնում է անհնարին:
Տարբեր երկրներում եւ տարբեր ազգային մշակոյթներում յայտնուած հայերի խմբերը ջանում էին բեկոր-բեկոր վերականգնել այն մշակութային ամբողջութիւնը, որը մարդկանց խումբը պարզ սոցիալական խմբից վեր է ածում ընդհանուր պատմա-մշակութային անցեալի գիտակցութիւնը կրող եւ իր ինքնութեան մէջ ընդհանուր արժեհամակարգին պատկանող էթնիկ ընդհանրութեան, ազգային խմբի, որն ապրում է ոչ միայն ընդհանուր էթնիկական յիշողութեամբ, այլեւ յարաբերականօրէն ընդհանուր էթնօ-մշակութային կեանքով: Այդ ջանքերի, փնտռ-տուքի հիմնական յենարանը Հայ Առաքելական եկեղեցին էր, եւ թէկուզ այդ պատճառով սփիւռքի հայերի տօնահանդէսի մշակոյթն ունի ընդգծուած եկեղեցական (պակաս՝ կրօնական) կանոնակարգում ու բովանդակութիւն: Հայրենիքում հազարամեակների պատմութեամբ իմաստաւորուած ժողովրդական մշակոյթի շատ տարրեր նոր երկրներում, նոր տնտեսական, մշակութային, սոցիալական, աշխարհագրական պայմաններում կորցրին իրենց իմաստը, իսկ հայերի ցրուածութիւնը զրկեց նրանց տօնահանդէսի արարողակարգերին բնորոշ եւ անհրաժեշտ խմբային համընդհանուր յուզականութեան դրսեւորումների, այդ յուզականութեան թելադրանքով զարգացող խմբային մշակութաստեղծ/երաժշտական, բանահիւսական/հնարաւորութիւնից:
Հայ ժողովրդի նոյնարժէք եւ նոյնիմաստ համընդհանուր յուզականութեան մթնոլորտի մէջ մտնելու պարբերականութիւնը եւ տօնական մշակոյթի համընդհանուր ձեւերը փոխարինուեցին մահմեդական արեւելքից մինչեւ քրիստոնէական արեւմուտքի տարբեր մշակոյթներին յարմարուելու եւ իւրաքանչիւր կոնկրետ խմբի տօնական ինքնահաստատման ձեւերով: Այսօր, օրինակ, կաթոլիկ եւ բողոքական երկրներում հայերը այդ երկրների ժողովրդի/ժողովուրդների հետ նշում է Ծննդեան երկու տօն՝ Դեկտեմբերի 25ին եւ Յունուարի 6ին, առաջինը՝ տեղական, երկրորդը՝ հայկական: Բազմաթիւ երկրներում այդ երկրների մշակոյթների թելադրանքով հայերը Նոր տարին նշում են Ծննդեան տօներից յետոյ, մինչդեռ հայոց Նոր տարին, առնուազն 19դ. մինչեւ 20րդ դարի սկիզբ, նշուել է Ծննդեան տօնից առաջ: Սրանք պարզ հերթափոխեր չեն, սրանք տօնական կեանքի տրամաբանութեան մէջ յուզականութեան եւ արարողակարգերի տրամաբանութեան զարգացման տեսակէտից խորապէս կարեւոր փուլեր են:
