Հայոց Նոր Տարին ՀՐԱՆՈՅՇ Ս. ԽԱՌԱՏԵԱՆ 🎄Պատմական գիտութիւնների թեկնածու-Բ. մաս

Այսօր մեր ժողովուրդը յայտնուել է այն իրավիճակում, երբ իր ազգային գոյութիւնը շարունակելու երաշխիքներից մէկի՝ ազգային մշակոյթի գիտակցուած ընկալումը դարձել է առաջնային խնդիր: Շատ շատերը «ազգային մշակոյթի» ակունքներին վերադառնալու փորձեր են անում, երբեմն առանց յստակ գիտակցելու թէ ո՞րն է, կամ ի՞նչն է այդ «ազգային մշակոյթը»: Այդպիսին է Հայաստանում, օրինակ, ներկայացւում Միհրի պաշտամունքը, եւ Արեւը խնկարկելու տօնահանդէսը քարոզւում է որպէս ազգային տօն: Միաժամանակ բազմաթիւ հասարակական կազմակերպութիւններից, մշակութային օջախներից, անհատներից  հարցումներ են արւում, թէ որո՞նք են մեր ժողովրդական տօները, ինչպէ՞ս էին դրանք նշւում անցեալում, եւ ինչպէ՞ս պիտի նշենք այժմ: Այդ հարցերին պատասխանելը թէ՛ հեշտ է, թէ՛ դժուար: Դժուար չէ, որովհետեւ, ի վերջոյ, կարելի է նկարագրել թե երբ, որտեղ, ովքեր եւ ինչ ձեւով էին նշում այս կամ այն տօնը: Դժուար է, սակայն, որոշակիօրէն ասել, թէ պէ՞տք է, արդեօք, մենք նշենք նոյն տօները եւ աւելի դժուար է պատասխանել այն հարցին, թէ ի՞նչ ձեւով պիտի այդ արուի: Բանն այն է, որ նախկինում դրանք նշւում էին որոշակի իրավիճակում, որոշակի աշխարհայեացքով, որոշակի կենցաղով, որոշակի հակումներով, որոշակի ճաշակով ապրող մարդկանց կողմից, որոնցից մենք այսօր բաւականաչափ հեռացել ենք: Այն, ինչ խոր իմաստ ունէր հարիւր տարի առաջ ապրող երիտասարդի, աղջկայ, երեխայի համար, համայնքի կամ հասարակութեան համար ընդհանրապէս, կարող է անիմաստ, երբեմն նոյնիսկ ծիծաղելի թուալ այսօրուայ սերնդի համար, որն ապրում է բոլորովին ուրիշ կեանքով, ուրիշ յաւակնութիւններով, ուրիշ աշխարհայեացքով: Անշուշտ բնականոն կեանքով ապրելու պայմաններում ժողովրդական տօները կը զարգանային, կը փոխուէին հասարակութեան փոփոխութիւնների հետ համաքայլ, եւ տօնական արարողակարգը, առանձին ծէսերը ոչ միայն չէին իմաստազրկուի, այլեւ նոր որակով կը խաղային ազգային կեանքով ապրելու գործընթացում ՏՕՆԻՆ վերապահուած դերը: Քանզի ՏՕՆը երեւոյթը, գաղափարը, դէպքը պարբերաբար վերահաստատելուց զատ, եւ նոյնիսկ վերահաստատելու համար, պէտք է շաղկապուած լինի մարդկային տուեալ խմբի կեանքի ռիթմին եւ կատարի մարդկանց համախմբելու  եւ նրանց յոյզերի միասնականութեանը արտաքին դրսեւորում տալու իր կարեւորագոյն դերը: ՏՕՆը, թերեւս, մշակոյթի այն տարրն է, որն առաւել պահպանողականն է ազգային արժէքների պահպանման գործում, ինչը խիստ կարեւոր է մշակոյթի բազմաթիւ տարրերի ապազգայնացման մեր դարաշրջանում: Բազմաթիւ ժողովուրդներ տօնական օրերին են վերապահել ազգային խոհանոցի, ազգային տարազի, ազգային երգ ու պարի, ազգային խաղերի պահպանման ու ժառանգորդման գործը: Ահա այդ կարեւորագոյն դերը կատարելու համար ժողովրդական տօնի հանդիսակարգը պէտք է հարազատ եւ ընդունելի լինի այս կոնկրետ կեանքով ապրող մարդկանց: Ժողովրդական ՏՕՆի ժամանակ ոչ թէ պետք է «բանահիւսական- ազգագրական» խմբեր ելոյթ ունենան, այլ ՏՕՆի բոլոր մասնակիցները պէտք է ընդգրկուեն այդ «բանահիւսական-ազգագրական» կոչուող երգ ու պարի կատարման մէջ: Բոլոր ընտանիքներում տուեալ տօնի օրը պէտք է եփվեն նոյն ճաշատեսակները, թող որ դրանք հարստանան տանտիկնոջ կարողութիւններով, այցելութիւնների անհրաժեշտ կարգը պահպանեն, նոյնիսկ հագուստի մէջ ազգային տարազի  գոնէ որեւէ մաս պահպանեն՝ դիցուք ազգային զարդաձեւերի անհրաժեշտ առկայութիւնն ապահովեն: Ներկայացման տարրեր ունենալով հանդերձ՝ ՏՕՆը ներկայացում չէ: Այն կատարողներ ու հանդիսատեսներ չունի, յամենայն դէպս՝ չպիտի ունենայ: Տօնի ընթացքում բոլորը մասնակիցներ են, բոլորը կատարողներ են եւ ուրեմն՝ մշակոյթի ազգային արժէքների հաղորդակիցներ: Այդ իմաստով տօնը պարբերաբար անդրադարձ է համազգային մշակութային արժէքներին տօնի բոլոր մասնակիցների կողմից: Հենց դրանից է զուրկ եղել մեր ժողովուրդը տասնեակ տարիների ընթացքում եւ հենց դրան վերադառնալն է դժուարն ու կարեւորը: Դա է, որ ժողովրդական տօնը տարբերում է եկեղեցական կամ պետական, այլ կերպ ասած՝ պաշտօնական արարողակարգից եւ այդ պրոցեսում է, որ յիրաւի ծաղկում են ժողովրդական երգարուեստը, պարարուեստը, բանահիւսութիւնը, խաղարուեստը, հարստանում խոհանոցը, ազգային զուարճաձեւերը եւ այլն: Ամանորի երգերը, ծննդեան ու Զատիկ-Յարութեան աւետիսները, Ծառզարդարի շրջիկ խմբերի երգերը, վիճակի բախտագուշակ քառեակները ժողովրդական հաւաքական երգարուեստի փայլուն նմոյշներ են, բայց դրանք կանգ են առել 20րդ դարի սկզբի մակարդակին եւ իրենց բովանդակութեամբ ու կատարողական կողմով արտայայտում են այդ շրջանի հասարակական յարաբերութիւնների բնոյթն ու մարդկանց հոգեբանութիւնը, պատկերացումներն ու ակնկալիքները: Դժուար չէ պատկերացնել, թէ դրանց մեխանիկական վերականգնումն ի՞նչ արդիւնք կը տայ. մասնագիտացուած կամ սիրողական խմբերը կը կատարեն, հանդիսատեսները կը նայեն, կը լսեն, եւ տօնի, տօնականութեան ու տօնահանդէսի համընդհանուր դրսեւորում դառնալու փոխարէն դրանք տօնը կը դարձնեն ներկայացում՝ անցեալի կեանքի մասին: Տօնի անքակտելի մասը դառնալու, լինելիութեան քննութիւն բռնելու համար այստեղ կը պակասի տեւական ստեղծագործութեան պահը, ընդ որում՝ ոչ թէ անհատի, մասնագէտի, այլ՝ ժողովրդական, զանգուածային, համընդհանուր ստեղծագործութեան, յանպատրաստի ստեղծագործութեան, որի կարեւորագոյն նախապայմանը համընդհանուր յուզականութիւնն է:

Մեր տօների ժողովրդական կատարումների զգալի մասը վկայում է, որ ժողովուրդը տօներին ի ցոյց է դրել մարդու եւ բնութեան ամբողջականութիւնը, փոխկապակցուածութիւնը, միասնականութիւնը եւ տարբեր ձեւերով միմեանց օգնելու ներդաշնակ կապը: Օրինակ, գարնան տօների մեջ կարմիր թելի նման անցնում է բնութեան զարթօնքի հետ մարդու հաղորդակցուելու եւ բնութեան յղութեան հրաշալի պահին մի կողմից հողը չվնասելու, միւս կողմից հողի բարեբեր վիճակին հաղորդակցուելու եւ օգտուելու ձգտումը: Գարնան կենարար ցօղը տարբեր ձեւերով օգտագործելու, մարդկանց եւ անասուններին օծելու,  բուժիչ եւ առատացնող խոտաբոյսերը հաւաքելու, ողջ տարուայ ընթացքում խնայողաբար օգտագործելու եւ բազմաթիւ այլ սովորութիւններ, որոնք լի ու լի հանդիպում են գարնանային տօների ընթացքում, Մեծ պասից սկսած մինչեւ Վարդավառ ընկած տօների ժամանակ, հենց դրա վկայութիւնն են: Համբարձման տօնի դիւթիչ, կախարդական գիշերը, երբ ողջ  տիեզերքը սիրով էր շնչում, իսկ սիրահար աստղերը գրկախառնւում ու համբուրւում էին, ամուլ զոյգերը, ականատես դառնալով այդ տիեզերական համբոյրին, կենակցում էին՝ պտղաւորուելու յոյսով, հաւատալով, որ սիրոյ գիշերուայ ամենազօր կախարդանքը կ՛ազդի իրենց ամլութեան վրայ, ինչպէս այն ազդում է ծառ ու ծաղկի, հողի, ընդերքի վրայ: Տօներին միջոցներ են ձեռնարկուել նաեւ բնութեան ուժերին օգնելու, ինչպէս, օրինակ, Ծառզարդարին պատանիները շրջում էին դաշտերում եւ աւետում գարնան գալուստը՝ կոչ անելով հողին արթնանալ: Վանում Մեծ պասի միջինքին ընտանիքի ամուրի անդամը, լիներ երիտասարդ, թէ պատանի, արեւածագից առաջ գնում էր իրենց ձիւնից դեռ չմաքրուած ցորենի կանաչող արտը՝ աւետելու գարնան գալուստը հետեւեալ խօսքերով. «Աշխարհն լոյս տալու եկողը թող քեզ էլ լիութիւն տայ»: «Հողին օգնելու» նպատակով մատաղներ են արուել յանուն հողի (օրինակ՝ Համբարձման տօնի ժամանակ կաթնով են արել եւ շաղ տուել դաշտերում, Տեառնընդառաջի խարոյկի մոխիրը եւ Ս. Սարգսի փոխինդը շաղ են տուել դաշտերում, Զատիկից մինչեւ Համբարձում, Կիրակի օրերից բացի, Ուրբաթ օրերը նոյնպէս  տղամարդիկ հերկ չէին անում,  աշխատում էին առհասարակ հողը չշարժել, չտանջել, «շուռ չտալ» եւ այլն), ջրին օգնելու նպատակով՝  կաղանդել-շնորհաւորել են ջուրը, զոհաբերութիւններ են արուել ջրերի ակունքների, աղբիւրների մօտ եւ այլն: Սակայն տօնական ծէսերի ամենամեծ բաժինը, անշուշտ, անհատ մարդկանց եւ մարդկանց խմբերին օգնելու նպատակ են ունեցել. դրանց զգալի մասն ուղղուած էր հասարակական ներդաշնակութեան ու սիրոյ ապահովմանը, սերնդաշարունակութեանը, բերքի եւ նիւթական բարեկեցութեան ապահովմանը:

Հայոց տօները շատ հարուստ երգեր ու պարեր ունէին: Երգերի բովանդակութիւնը համարեայ միշտ համապատասխանել է տուեալ տօնի իմաստին: Նոր տարուայ երգերում հնչել են ընտանիքի բարեկեցութեան ու անհատի երջանկութեան մաղթանքներ, Տեառնընդառաջի, Բարեկենդանի տօներին՝ հասարակական բարեկեցութեան, սիրային, չարխափան-հմայական երգերն էին շատ, Զատկի տօնից մինչեւ Վարդավառ՝ դաշտերի առատութեան, մարագների լիութեան, զոյգերի երջանկութեան, սերնդաճի մաղթանքները, Վարդավառին՝ կատակերգերը, սիրային պչրանքը, ծաղրը եւ այլն: Ընտանիքներին ցորեն, գարի, հաց, իւղ, մեղր, շատ անասուններ, ոսկի ու արծաթ մաղթող երգերում թեման շարունակւում էր իղձերին հասնելու ցանկութեամբ, սոցիալական դիրքի բարձրութեան մաղթանքով: Անթիւ են քնարական երգերը՝ սքանչելի համեմատութիւններով, բնութեան ու մարդկային յոյզերի նրբագոյն ելեւէջների ներկայացմամբ, կարօտով ու սիրով թաթախուն, ուրախ ու տխուր, թախծոտ ու կենսունակ, սրամիտ,  սիւժետային, յաճախ՝ սերնդէ-սերունդ փոխանցուած, երբեմն՝ յանպատրաստի:  Տօնական երգ ու պարին մասնակցելը, դրանց իմացութիւնը մարդու գեղագիտական եւ հասարակական դաստիարակութեան մաս էին կազմում: Իւրաքանչիւր տարիքային խումբ ունէր իրեն յատկացուած դերակատարումը: Ծննդեան, Յարութեան աւետիսները, Նոր Տարուայ եւ Ծառզարդարի երգային բարեմաղթութիւնները աւելի շատ պատանիների դերակատարումներն էին, Բարեկենդանի,  Զատիկի, Վարդավառի խմբային պարերի, գիշերային պարահանդէսների հիմնական մասնակիցները երիտասարդներն էին եւ այլն: Սակայն  դրանց ուսուցումը կարեւոր խնդիր էր եւ հասարակութիւնը այս կամ այն ձեւով ու չափով կարգաւորում էր այդ հարցը: Որպէս օրինակ յիշենք Նոր Նախիջեւանի հայկական համայնքում այդ գործընթացի կազմակերպումը: Այստեղ քաղաքի բոլոր թաղերն ունէին իրենց «Աւետիսի տները», որտեղ ձմռան ամիսներին երեկոները հաւաքւում էին երիտասարդները… «Աւետիսի տունը» հիմնականում վարձուած տուն կամ սենեակ էր: «Աւետիսի տները» կառավարելու համար թաղի երիտասարդների կողմից ընտրւում էին երկու երիտասարդ,  որոնց պարտականութիւնն էր կարգ ու կանոն պահել «Աւետիսի տներում», զսպել անկարգ անդամներին, լուծել թաղային երիտասարդութեան կոնֆլիկտները (հակամարտութիւնները-Խմբ.), Զատկի եւ Վարդավառի ժամանակ մեծ ճօճ կամ ճլորթի կապել եւ ճօճել թաղի երիտասարդ աղջիկներին, նորահարսներին, տօների ժամանակ մրցախաղեր կազմակերպել եւ այլն: Այստեղ էր, որ կազմակերպւում էին Բարեկենդանի ներկայացումները, որոնք յետոյ պէտք է հեղեղէին փողոցներն ու կալերը: Այս տներում էր, որ անչափահասներին սովորեցնում էին տօնական երգերը, պարերը, նոյնիսկ երգ ստեղծելու արուեստը, դիմակաւորուելը, շրջայցերը, խնջոյք կազմակերպելու, նուէրներ տալու եւ, յատկապէս, նուէրներ ստանալու արուեստը: Իրականում դրանք խիստ կարեւոր գիտելիքներ էին:

19րդ դ. վերջին 20րդ դարի սկզբին Թուրքիայի եւ Ռուսաստանի կազմում գտնուող Արեւմտեան եւ Արեւելեան Հայաստանի հայերի կենցաղում շարունակուող ժողովրդական տօնահանդէսները, կատարման ժամանակով խարսխուած լինելով հայոց քրիստոնէական տօնացոյցի վրայ, ժառանգորդել էին հայոց ժողովրդական հարուստ ստեղծագործական անցեալի ա-ւանդոյթները՝ բնորոշ ժողովրդական հաւատալիքներով, պաշտօնական քրիստոնէութեան ու «ժողովրդական քրիստոնէութեան» գործնական դրսեւորումներով, հմայութեան դարաշրջանի մշակոյթով,  չարի ու բարու ընկալումներով, համայնքայնութեամբ եւ համաժողովրդական ընդհանուր յուզականութեամբ: Պաշտօնական քրիստոնէական տօներից բացի հայերը, յատկապէս գիւղական բնակչութիւնը, շարունակում էր նշել բազմաթիւ ագրարային տօներ: 19րդ դարու հեղինակներից մէկը 1885թ. մասին գրում է. «52 կիրակիներից բացի հայերի  18 եկեղեցական տօներ բաժին են ընկնում աշխատանքային օրերին: Եկեղեցականից բացի նրանք (հայերը-Հ.Խ.) նշում են ժողովրդական աւանդոյթով հաստատուած մի շարք տօներ, ինչպէս 1. Նոր տարին, 2. Սուրբ Սարգսի տօնը, 3. Մեծ Պասի առաջին օրը: Եթէ սրան աւելացնենք «երկրագործական պաշտամունքի» 6 տօներ, ապա արդիւնքում կ՛ունենանք 79 ոչ աշխատանքային օրեր»:

ՆՈՐ ՏԱՐԻՆ  ՀԱՅՈՑ ՏՕՆԱՑՈՅՑՈՒՄ

Մինչեւ քրիստոնէութեան ընդունումը հայոց մէջ կար երկու զուգահեռ տօնացոյց, քաղաքացիական եւ սրբազան: Քաղաքացիական տօնացոյցը շարժական էր, քանի որ պայմանաւորուած էր օրացոյցով: Տարուայ 365 օրերը հայոց օրացոյցով բախշւում էին 13 ամիսների վրայ, որից 12 ամիսներն ունէին 30ական օր, եւ միայն վերջինը՝ Աւելեացը ունէր 5 օր: Հայոց օրացոյցը աստղբաշխական տարուայ 365 ու 1/4 շրջափուլից ամէն տարուայ 1/4-ը օրը հաշուի չէր առնում, որի հետեւանքով ամէն տարի 1/4 օր օրացոյցից «կորչում էր»: Արդիւնքում 4 տարուայ ընթացքում «կորչում էր»  մէկ օր, ինչի հետեւանքով 1460 տարուայ ընթացքում «կորչում էր» մէկ ամբողջ տարի: Պարզ է, որ այդ օրերի «կորուստը» անդրադառնում էր տօնացոյցի այն տօների վրայ, որոնք օրացուցային օրերով էին, այլ կերպ ասած որեւէ ամսի 1ին նշուող տօնը չորս տարի յետոյ մէկ օր առաջ էր ընկնում, 40 տարուայ մէջ՝ 10 օր էր առաջ ընկնում, 400 տարուայ մէջ՝ 100 օր եւ այլն: Այս տրամաբանութեամբ քաղաքացիական Նոր տարին նոյնպէս աստիճանաբար, օրացոյցի սահող գրաֆիկով, «ընկնում էր» տարուայ բոլոր օրերին եւ այդպէս «պտտուելով»՝ միայն 1460 օր յետոյ կրկին համընկնում էր «ելման» օրուայ հետ: Արդիւնքում նոյն տօնը, այդ թւում Նոր տարին, կարող էր զուգադիպել տարուայ բոլոր սեզոններին եւ համապատասխանաբար նշուել ամռան, աշնան, ձմռան կամ գարնան որեւէ օր, որը տուեալ տարին կը զուգադիպէր օրացուցային տարեսկզբին:

Մեզ յայտնի է, որ 428թ. հայոց Նաւասարդի տօնը նշուել է Օգոստոսի 11ին, կամ, այլ կերպ ասած, 428թ. Օգոստոսի 11ը եղել է Նաւասարդի 1ը: Աղբիւրներով հաստատուած այս տարեթիւը հնարաւորութիւն է տալիս որոշ հաշուարկներ կատարել: Օրինակ, ակնյայտ է, որ 428թ.ից  չորս տարի անց, այսինքն 432թ. Նաւասարդի 1ը, հետեւաբար նաեւ Նոր տարին, համընկել է Օգոստոսի 10ին, կամ, ընդհակառական, չորս տարի առաջ, 424թ. Նոր տարին հայերը  նշել են Օգոստոսի 12ին: Այս հաշուարկի տրամաբանութեամբ Օգոստոսի 11ին հայոց Նոր տարին նշել է մեր թուարկութիւնից առաջ 1032թ., իսկ հայոց քաղաքացիական տօնացոյցի շարունակականութեան դէպքում 428թ.ից յետոյ հայոց Նոր տարին Օոգոստոսի 11ին պէտք է նշուէր 1888թ.:

Քանի որ 100 տարուայ ընթացքում «սահող» գրաֆիկով (ժամանակացոյցով–Խմբ). Նոր տարին (եւ քաղաքացիական այլ տօները) ընդամէնը 25 օրուայ փոփոխութիւն էր կրում, մէկ-երկու սերնդի կեանքում այդ փոփոխութիւնը, բնականաբար,  նկատելի չէր լինում:

Շարժական քաղաքացիական տօներից զատ հայ ժողովրդի կեանքում պակաս կարեւորութիւն չունէր, եթէ աւելին չէր, անշարժ սրբազան կամ կրօնական տօնացոյցը, որով կարգաւորւում էին սրբազան տօնական օրերը: Դրանք սերտօրէն կապուած էին բնակչութեան տնտեսական կեանքի հետ, ուղղակիօրէն սեզոնային բնոյթ ունէին եւ չէին կարող նկատելի տեղաշարժեր ունենալ, այլապէս ուղղակի կ՛իմաստազրկուէին: Բերքահաւաքին ուղեկցող ամառային տօնահանդէսներն, օրինակ, լիովին կ՛իմաստազրկուէին, եթէ դրանք «յայտնուէին» ձմռանը կամ գարնանը: Այս տօնացոյցը նոյնպէս «Նոր տարի» ունէր, եւ այլն, Առաջաւոր Ասիայի այլ ժողովուրդների նման, համընկնում էր գարնանային երկրագործական աշխատանքների սկզբի հետ եւ նշւում էր գարնանային օրահաւասարին, Մարտի 22 –23ին: Վաղնջական շրջանում, երբ դեռեւս քաղաքացիակն տօնացոյց չկար,  հենց Մարտ ամիսն էր «Նաւասարդ»՝ «Նոր տարի» կոչւում, քանի որ Մարտ ամսին էր նշւում Նոր տարին: Եթէ Մարտի 22ը՝ գարնանային գիշերահաւասարի օրը Նաւասարդ՝ Նոր տարի էր, ապա աւելի ուշ ինքը՝ «Մարտ» ամիսը «նաւասարդ» կոչուեց, իսկ Մարտի 22ը Նաւասարդի 1ն էր: Հետագայում, պետութեան կայացման հետ, երբ կարգաւորւում էր պետական արեւա-լուսնային օրացոյցը (ըստ որոշ հետազոտողների՝ մ.թ.ա. 406թ.), սրբազան Նոր տարուայ անունը կրող ամսանունը պիտի տեղափոխուէր եւ դառնար քաղաքացիական Նոր տարին պարունակող ամսուայ անուն: Հնարաւոր է, որ որոշ ժամանակ «Նաւասարդը» զուգահեռաբար գործածուել է թէ սրբազան՝ կրօնական, թէ քաղաքացիական՝ աշխարհիկ «Նոր տարուայ» անուն, քաղաքացիական օրացոյցում միաժամանակ  լինելով թէ տօնանուն, թե ամսանուն: Չի բացառւում նաեւ, որ Սրբազան Նոր տարին ունեցել է «Ամանոր» անունը («ամ»-տարի, «նոր»-լուսին), քաղաքացիականը՝ «Նաւասարդ» անունը:

Հերթական օրացուցային փոփոխութիւնները Հայաստանում տեղի են ունեցել, հաւանաբար, քրիստոնէութեան պաշտօնական ընդունումից յետոյ: Որոշ հետազօտողներ գտնում են, որ քրիստոնէութեան ընդունումով հայերը շարժական քաղաքացիական օրացոյցից անցել են անշարժ հուլեան տոմարին: Բոլոր դէպքերում 4րդ դարում լուրջ փոփոխութիւններ եղան տօնացոյցում, որը քրիստոնէութեան մուտքի հետ շատ արագ վերանայուեց Գրիգոր լուսաւորչի կողմից: Առաջին հերթին տօնահանդէսի մշակոյթում արգելուեց նախքրիստոնէական սրբազան կրօնական տօնացոյցը: Նախքրիստոնէական տօնական մշակոյթի բազում դրսեւորումներ եթէ ամբողջովին դուրս չմղուեցին կենցաղից, ապա յարմարեցուեցին քրիստոնէական տօնացոյցին: Դեռեւս 4րդ դարում հայոց պտղաբերութեան եւ մայրութեան Անահիտ Աստուածուհուն նուիրուած տօնահանդէսները յարմարացուեցին Մարիամ Աստուածածնին նուիրուած տօներին, Վահագնի տօները՝ Յովհաննէս Մկրտչին  (նոյն ինքը՝ հայոց Սուրբ Կարապետ) եւ այլն: Դա, անկասկած, հեշտ գործընթաց չէր: Մարդիկ չէին ուզում, նոյնիսկ չէին կարողանում հրաժարուել դարերով ամրապնդուած աւանդական արժէքներից եւ սովորոյթներից, եւ տեւական ժամանակ գործում էին ժողովրդական-սրբազան ու պաշտօնական-քրիստոնէական տօնահանդէսներ:

Աւելի ուշ, 5րդ դարում, Լուսաւորչի տոհմի վերջին ներկայացուցիչ Սահակ Պարթեւ կաթողիկոսը, հիմք ընդունելով Երուսաղէմում գործող քրիստոնէական տօնա-ծիսական համակարգը, նախաձեռնեց համակովկասեան նոր քրիստոնէական տօնացոյցի ձեւաւորումը: Յունարէնից հայերէն թարգմանուեց քրիստոնէական տօների ողջ համալիրը: Երուսաղէմեան յունարէն ձեռագիրը չի պահպանուել եւ այսօր դրա մասին կարելի է դատողութիւններ անել միայն  հայերէն թարգմանութեան օրինակով, որը, հնարաւոր է, որոշ փոփոխութիւնների/խմբագրման է ենթարկուել հայ թարգմանիչների կամ հետագայ արտագրողների կողմից: Բոլոր դէպքերում այն, անկասկած, վաղ քրիստոնէական շրջանի տօնական համալիրն է, որի միջոցով աստիճանաբար դուրս էր մղւում հայոց նախաքրիստոնէական թէ՛ սրբազան-կրօնական, թէ՛ աշխարհիկ-քաղաքացիական տօնացոյցը: Արդիւնքում 5րդ դարից Հայաստանում հաստատուել է Հուլեան տոմարը, եւ,  առնուազն պաշտօնապէս,  Նոր տարին յայտարարուել է Յունուարի 6ը՝ Քրիստոսի Ծննդեան եւ Յայտնութան օրը:

Աւելի ուշ հայոց պաշտօնական քրիստոնէական տօնացոյցը համալրուել է նորանոր «յիշատակի օրերով», նոր արարողութիւններով, նոր կերպարներով, սակայն այն սկզբունքօրէն  հարիւրամեակներ գոյատեւել է առանց էական փոփոխութիւնների: Տօնացոյցում արուող ներդրումները՝ արարողութիւններն ու յիշատակի օրերն արուել են գործնականում տօնացոյցի «հայացման» ուղղութեամբ. ընդհանուր քրիստոնէական սրբերի կողքին հայոց քրիստոնէական տօնացոյցում ներդրուել են Գրիգոր Լուսաւորչի, Վարդանանց եւ այլոց յիշատակի օրեր, Առաջաւորաց պահքը եւ այլն:

Հարիւրամեակների ընթացքում հայոց թէ ժողովրդական, թէ պաշտօնական քրիստոնէական տօնացոյցում զգալի փոփոխութիւններ են եղել: Այդ ընթացքում հայոց նախաքրիստոնէական քաղաքացիական շարժական տօնացոյցն ամբողջովին դուրս է մղուել, անշարժ սրբազան կրօնական տօնացոյցի արարողակարգն զգալիօրէն ներթափանցել է քրիստոնէական տօնացոյցի տօնահանդէսային մշակոյթ, իսկ բուն քրիստոնէական տօնացոյցը դարձել է փաստացի միակ տօնացոյցը:

5րդ դարում Սահակ Պարթեւի կողմից կանոնակարգուած եւ հետագայում փոփոխուած քրիստոնէական տօնացոյցը պաշտօնապէս վերանայուել է միայն 18դ., 1774թ., Սիմէոն Երեւանցի կաթողիկոսի կողմից: Սիմէոն Երեւանցին կարգաւորեց Յարութեան՝ Զատկի տօնով պայմանաւորուած քրիստոնէական տօները, ձեւաւորեց տօների «ենթակարգութիւնը» եւ այլն: Սիմէոն Երեւանցին նոյնպէս հայոց Նոր տարուայ տօնը կապեց Քրիստոսի Ծննդեան եւ Յայտնութեան տօնի՝ հետ եւ թողեց Յունուարի 6ին:

Դժուար է միանշանակ ասել, արդեօք երբեւէ Յունուարի 6ին իսկապէս Նոր տարի նշուե՞լ է: Ուշ շրջանի նիւթերից մեզ յայտնի է միայն, որ հայոց որոշ ազգագաւառներում մինչեւ մեր հարիւրամեակի սկիզբը փաստօրէն նշւում էր երկու Նոր տարի, ժողովրդական-ազգային՝ Նաւասարդը՝ Նոյեմբերին եւ քաղաքացիական-պաշտօնական՝ Յունուարի 1ին: Այդպէս էր յատկապէս Արեւելեան Հայաստանում՝ Ղարաբաղում, Գանձակում, Շամշադինում, Զանգեզուրում, Նախիջեւանում, ընդհուպ մինչեւ Սալմաստ: Ինչո՞ւ, սակայն, Նոյեմբերին: Որովհետեւ այդ ժամանակ աւարտւում էր երկրագործ հայերի տնտեսական տարուայ մի փուլը. այգեկութն աւարտուած է, դաշտի բարիքը հաւաքուած, անասուններն էլ անցել են ախոռային կերի, այլեւս արածեցնելու չեն տարւում: Տարուայ այն ժամանակը, երբ կանաչի պակասելու ու ցրտերն ընկնելու պատճառով նախիրն այլեւս չեն տանում արօտ, հայոց մէջ կոչվել է «նախրաթող»: Հայկական գիւղերում ընդունուած էր տնտեսական բազմաթիւ աշխատանքներ կարգաւորել փաստացի գործող տօնացոյցով: Օրինակ, հոտաղ վարձելիս աշխատանքի վերջը սահմանում էին Վարդավառը, կալուորին՝ մինչեւ Խաղողօրհնէք, հորթարածների ու նախրարածների աշխատանքներն աւարտւում էին Նաւասարդին: Ահա այս պատճառով Նաւասարդը կոչւում էր նաեւ Նախրաթող: Նաւասարդ-նախրաթողի անունների շուրջ Տաւուշի շրջանում մինչեւ վերջերս պահպանուած աւանդութիւնը պատմում էր, թէ իբր գիւղի նախիրը պահ էին տուել Նաւասարդ անունով մի նախրապանի: Գիւղում սկսուել էր աշնանային տօնահանդէսը, իսկ Նաւասարդն անասունների պատճառով չէր կարող մասնակցել տօնին: Երկար տատանումներից յետոյ, չդիմանալով գայթակղութեանը, նախրապանը լքում է նախիրը եւ գնում գիւղ՝ զուարճանալու: Իբրեւ թէ այդ օրուանից աշնանային այդ տօնը ստանում է կրկնակի՝ Նաւասարդ եւ Նախրաթող անունները:

Արեւմտեան Հայաստանում, որտեղ նաւասարդի տօնը չէր պահպանուել, Դեկտեմբերին «հորթըթողի» ու «նախրըթողի» պասերից յետոյ տօնական տարին փակւում էր, որ պիտի վերսկսուէր Յունուարի 1ին Կաղանդով՝ Նոր տարով: Այստեղ  Նախրաթողի պասը զուգադիպում էր Ս. Յակոբի պասին, եւ Ս. Յակոբի պասը յաճախ կոչւում էր նաեւ «Նախրաթողի պաս»:  Արեւելեան Հայաստանում, ընդհակառակն, Նախրաթողով սկսւում էր տօնական բոլորաշրջանը (Նաւասարդով՝ նոր տարով): Նոր տարով ու նոր կեանքով, քանզի Նաւասարդով վերսկսւում էին գարնանն ընդհատուած հարսանիքների շղթան:

Տնտեսական աշխատանքների այս բնական տարեմուտը նոյնքան բնականօրէն կարգաւորում էր տօնական կեանքը. նոր տարին նոր կեանքով մարդկանց կենցաղում շարունակում էր նշուել տնտեսական տարեմտին: Ահա թէ ինչ է գրում ականատեսը 19րդ դարի վերջին. «Ժողովուրդը Նաւասարդը տօնում է այգեկութից ետը, այդ ժամանակ պահունի մրգերն առանձին արկղներում, տոպրակներում են լինում պահած, չիրն ու շիջողն առանձին, գինին՝ կարասները լիք, Աստծու տուած միւս բարիքներն էլ տան պուճախներում խլթխլթում են: Աշունքակէսից անց միջոցին, երբ վաղուց դուռ ու կտուր եղեամով, բանջարարսուկներով զարդարուած են, հայ գիւղացին զգում է, որ Նաւասարդը մօտեցել է»:

ՆԱՒԱՍԱՐԴ – ՆՈՐ ՏԱՐԻ

Ով տայր ինձ զծուխ ծխանի
Եւ զառաւօտն նաւասարդի,
Զվազելն եղանց եւ զվարգելն եղջերուաց,
Մենք փող հարեաք եւ զթմբկի հարկանեաք
Որպէս օրէն է թագաւորաց:

Այս սքանչելի բանաստեղծութիւն-երգը, որում ուղղակի ղօղանջում է «Նաւասարդի» կարօտը, նուիրուած էր այն տօնին, որ հեթանոս հայերը նշում էին Նաւասարդ ամսի (համապատասխանում է Օգոստոսին) ամառային օրերին, որպէս Նոր տարի: Հնագոյն տեղեկութիւնները հաւաստում են, որ այդ վաղնջական ժամանակներում Նաւասարդին նոր տարին նշուել է մեծագոյն շուքով, զուարճահանդէսներով, ձիարշաւներով, բազմապիսի խաղերով, որոնց մասնակցում էին թէ՛ հայոց թագաւորը, թէ՛ ազատանին, թէ՛ ռամիկը: Տօնահանդէսները տեւել են օրեր շարունակ, դրանց ընթացքում կատարուել են զոհաբերութիւններ, կազմակերպուել խրախճանքներ՝ երգ ու պարի ուղեկցութեամբ, թատերախաղեր: Դրանք գլխաւորապէս բացօթեայ, յաճախ՝ գիշերային խարոյկների շուրջ կազմակերպուող հանդէսներ էին ուխտավայրերում, սպորտային եւ զուարճախաղեր, երգ ու պարի հանդէսներ, զոհաբերութիւններ, խրախճանք: Մեծաթիւ ուխտաւորներ են հաւաքուել յատկապէս Բագրեւանդ գաւառի Բագաւան աւանում, որտեղ տօնը նշելու են գնացել հայոց արքունիքն ու ազատանին, եւ որտեղ գտնւում էին հայ ժողովրդի պաշտելի աստուածութիւններին, այդ թւում հայոց մեծազօր աստուածուհուն՝ Անահիտին նուի-րուած տաճարները: Այս շատ սիրուած տօնի շուրջ ժամանակին բազմաթիւ աւանդազրոյցներ են պատմուել,  իբրեւ թէ մեր նախահայր Հայկը Բելին յաղթել է հենց նաւասարդին եւ այդ օրուանից պէտք է սկսել հայ ժողովրդի պատմութեան սկիզբը: Պատմում էին նաեւ, որ այդ օրը Նոյեան տապանի՝ Արարատի գագաթին իջնելու եւ ջրհեղեղից մարդկութեան փրկութեան օրն էր, եւ Նաւասարդին նշուող նոր տարուայ տօնը պարբերաբար վերահաստատում էր մարդկութեան նոր պատմութեան սկիզբը:

Քրիստոնեութիւնը Հայաստանում պաշտօնապէս ընդունուելուց յետոյ հեթանոսական շրջանից եկող ազգային միւս տօների շարքում նոր տարին նոյնպէս պաշտօնապէս վերափոխուեց: Գրիգոր Լուսաւորիչը նաւասարդին նշուող այս շքեղ տօնը փոխարինեց Ս. Յովհան Կարապետին նուիրուած տօնով: Արգելուեցին Բագաւանի ուխտագնացութիւնները, տօնական  զուարճահանդէսները, զոհաբերութիւնները եւ այլն, քանդուեցին հեթանոսական աստուածութիւններին նուիրուած տաճարները: Տօնական ծիսաշարը պահպանուեց Յուլիսին նշուող Վարդավառում, մասամբ՝ Օգոստոսին նշուող Վերափոխման տօնում, սակայն բուն տօնը, արդէն Նաւասարդ անունով, շարունակեց ապրել: Այն չընդգրկուեց որեւէ տօնացոյցի մէջ՝ ո՛չ եկեղեցական, ո՛չ քաղաքացիական: Նաւասարդ ամսից այն «վտարուեց» պաշտօնապէս, բայց նոր տարուն բնորոշ արարողակարգով ու Նաւասարդի տօն անունով հարիւրամեակներ շարունակ նշւում էր Նոյեմբերի 10ին յաջորդող Կիրակի օրը:

Նաւասարդի տօնակատարութիւնը 19րդ դարի վերջին, անշուշտ, շատ էր տարբերւում մեր նախնիների նաւասարդ-Օգոստոսին նշուող Նոր տարուց, երբ «փողեր ու թմբուկներ էին խփւում» յատուկ ուխտավայրերում հաւաքուած ուխտաւորների կողմից, զուարճանում էին արքունիքն ու գիւղացիները: Նաւասարդին այլեւս ուխտավայրեր չէին գնում, տօնը նշում էին տանը, ընտանիքով, ազգականներով: Սակայն մարդիկ նախապատրաստւում էին տօնին հոգեբանօրէն, ջանում էին մոռանալ վիրաւորանքները, վճարել պարտքերը, մաքուր խղճով դիմաւորել տօնը: Շաբաթ օրը խմորեղէններ էին թխւում (գաթա, նազուկ, բիշի): Երեկոյեան սովորաբար ընթրիք չէր լինում, սակայն սեղանը զարդարւում էր այդ տօնը խորհրդանշող ուտեստով՝ թարմ ու չոր մրգեղէնով, ընդեղէններով, թխուածքներով, որի շուրջ հաւաքուած ընտանիքը, հանդարտ զրուցելով, սպասում էին այցելուներին: Իսկ այցելուները շատ որոշակի էին՝ խնամիական կապերով կապուած ազգականները: Այդ գիշեր նշանուած աղջիկները ընկոյզ, չամիչ, չոր ու թարմ մրգեր, փեսացուի ընտանիքի անդամների համար մէկական զոյգ գուլպայ մի գլխաշորի մէջ ծրարած զգուշօրէն մօտենում էին փեսացուի տանը եւ բաց երդիկից լուռ իջեցնում տօնական այդ նուէրը: Տնեցիներն իրար էին խառնւում, դուրս թռչում տնից եւ ջանում բռնել փախչող հարսնացուին: Եթէ յաջողւում էր՝ տուն էին բերում, հիւրասիրում եւ որեւէ նուէրով ճանապարհում: Հարսնացուի ընտանիքից այդպիսի այցելութիւններ յաճախ արւում էին նաեւ փեսացուի մերձաւոր ազգականների տները: Առհասարակ այդ գիշեր բարեկամների երդիկից ընդեղէններ ու մրգեր, երբեմն նաեւ հաւերի, խնձորների, գաթաների շարաններ գցելը ընդունուած սովորութիւն էր: Այդ նոյն գիշեր 10-12 տարեկան տղաների խմբերը շրջում էին գիւղում, երդիկներից դատարկ գուլպայ իջեցնում եւ տօնական երգեր երգելով՝ տօնական մթերք պահանջում: Նախիջեւանում, օրինակ, երգում էին.

Ակլը մարեմ, մարեմ,
Ձեր տղայի սօլը կ՛արեմ,
Չամիչ տուէք՝ ատամներս շարեմ,
Ընկոյզ տուէք՝ ճակտիս դնեմ,
Նուշ տուէք՝ պորտս ոլորեմ:

Սրան շատ նման էր Սալմաստւմ երգուող տարբերակը.

Ակլէ մարեմ, մարեմ, մարեմ,
Ձեր տղայի սօլը կ՛արեմ,
Չամիչ տուէք՝ ատամներս շարեմ,
Ընկոյզ տուէք՝ գլուխս ճարթեմ,
Փշատ տուէք՝ փորս լարեմ,
Շաքար տուէք՝ չայ խմեմ,
Պնդուկ տուէք՝ սիրտս ուզելի,
Կարկատ տուէք՝ փորս լցնեմ
Քէօխուայ տանտէր, մի՝ խնայի,
Աստուած ձեր հարսն ու փեսան պախի:

Եւ տանտէրերը, իրօք, չէին խնայում, գուլպան լցնում էին սեղանի բոլոր բարիքներից, թէեւ այցելող տղաների թիւն երբեմն անցնում էր մէկ տասնեակից: Չէին մոռացւում նաեւ անասունները: Այդ օրը գոմը մաքրւում էր յատուկ խնամքով, յարդ էր փռւում եւ յարդի վրայ առատօրէն գարի էին շաղ տալիս, իսկ կովերի պոչերին կարմիր թել էին կապում, որպէսզի առաջիկայ տարին «առատ ու կարմիր օրերով անցներ», կարմիր շոր էին կապում դռան վրայ: Իսկ տանը այդ ընթացքում պատրաստւում էր տօնի գլխաւոր, ծիսական ուտելիքը՝ «կորկոտը» կամ «քեաշկան», Երեւանի շրջակայքում ու Նախիջեւանում՝ «հարիսան»: Խոր կաթսայի մէջ շերտընդմէջ դասաւորում էին ծեծած ու տաք ջրով լուացած ցորենը, նոր մորթուած անասունի (տաւար, խոզ, ոչխար, այծ) մսի իւղոտ կտորները, խուփը ծածկում եւ դնում թոնիրը մարմանդ կրակի վրայ: Հարիսա/քեաշկան եփւում էր ողջ գիշեր: Այս ճաշատեսակին շերեփ պիտի չդիպչէր, Նաւասարդի տօնական ճաշը եփւում էր առանց խառնուելու, որպէսզի տարին յստակ, առանց խժդժութիւնների անցնէր: Այս ուտելիքն այնքան զօրաւոր էր, որ անմաքուր խղճով մարդն անարժան էր համարւում այն ուտելու: Գիշերը շատերը չէին քնում: Պարսկահայոց մէջ, ինչպէս վկայում է Րաֆֆին, «Նաւասարդի վերջին գիշերում ամենեւին չեն քնում եւ ոչ էլ իրանց փոքրիկ երեխաներին թոյլ են տալիս, որ քնեն, կամ միայնակ տանից դուրս գան մութի մէջ: Մայրերը կամ հայրերը ամբողջ գիշերը արթուն են պահում բոլոր ընտանիքը տեսակ-տեսակ մրգեղէններ, մանաւանդ ձմերուկ եւ խարբուզակ ուտեցնելով որովհետեւ Խլվլիկը, որ նոյն գիշեր ման է գալիս երդիկի վրայ, գողանալու էր երեխաներին»: Խլվլիկը ըստ այդ պատկերացումների դեւ է, որի մարմնի մեջ ասեղ խրելու դէպքում դառնում է խիստ հնազանդ տան ծառայող, բայց մինչ այդ անորսալի է եւ բազում չարիքներ է պատճառում մարդկանց ու նրանց կենդանիներին: Ուրիշ շրջաններում գիշերային արթնութիւնը տօնական յուզականութիւն ունէր:

Առաւօտեան կողմ, դեռ լոյսը չբացուած, բոլոր տներում վառւում էին լոյսերը, սեղանին էր դրւում բուրումնաւէտ հարիսան, ընտանիքը բոլորում էր սեղանի շուրջ: Տան աւագը շնորհաւորում էր Նոր տարին եւ սկսւում էր սրբազան հարիսայի ճաշակումը: Տօնական ճաշատեսակի հետ հաղորդակցումն այնքան անհրաժեշտ էր, որ իւղառատ հեղուկը քսում էին նոյնիսկ նորածին մանուկների շրթունքներին: Արեւը ծագելիս՝ ընտանիքն արդէն զուգուած էր տօնականօրէն, եւ նրա անդամների մի մասն  պատրաստւում  էր տօնական այցելութիւններն սկսելու, միւսներն՝ այցելուներին դիմաւորելու: Անչափահաս երեխաների գրպաններն ու ծոցերը լցնում էին չոր մրգեղէն, ընկոյզ, քաղցրաւենիք, երիտասարդները վերցնում էին չիր ու չամիչով, խաշած հաւերով ու խմորեղէնով լեցուն մատուցարանները: Այցելում էին նախ այդ տարի ննջեցեալ ունեցած բարեկամների ընտանիքները, նորապսակներին: Զանգեզուրում առաւօտեան միմեանց ուղարկուող մրգեղէնով լի մատուցարանները «լուս» էին կոչւում, եւ այդ «լուսերը» ազգականների տներում կուտակւում էին տասնեակներով: Զոքանչները այցելուներ էին ուղարկում փեսաներին, վերջիններս՝ կնոջ ընտանիքը: Փողոցում միմեանց հանդիպողները համբուրւում էին «քաղցր պառաւես Նաւասարդի պէս, շնորհաւոր Նոր տարի, որդով, դստրով բարով մէկ էլ էս օր հասնես» բարեմաղթութիւններով:

Տանտէրերը եկող հիւրերի գլխին չիր ու չամիչ էին շաղ տալիս՝ առատութեան բարեմաղթութիւններով, իսկ վերջիններս, մատուցարանը տանտիրուհուն յանձնելով՝ շնորհաւորում էին Նոր տարին, նոյնպէս առատ տարի մաղթում:

Առաւօտից սկսած միջոցներ էին ձեռք առնում տարուայ առատութիւնն ու յաջողութիւնը ապահովելու: Մի կտոր կարմիր շոր էին գցում դռան վրայ, որպէսզի տարին «կարմիր օրերով» անցնէր, կժերը ջրով լցնում էին, առհասարակ աշխատում էին դատարկ ձեռքով տուն չմտնել: Ուշադիր հետեւում էին, որ սեղանին դատարկ աման չմնար, կժերի ջուրը լրիւ չվերջանար, վստահ, որ լիքը ամանները լիքը ու բարեբախտ տարի կ՛ապահովեն: Վաղ առաւօտեան հոգ էին տանում նաեւ անասունների ու հանդերի մասին, առատ կեր տալիս անասուններին, ցորեն ու գարի շաղ տալիս դաշտերում: Նոյն ակնկալութեամբ տուն մտած հիւրերին դատարկ ձեռքով բաց չէին թողնում, քաղցրաւենիք էին լցնում գրպանները, որեւէ նուէր (գուլպայ, գլխաշոր, թաշկինակ) էին տալիս մտերիմներին:

Արցախի Հադրութ գիւղում պահպանուել էր այդ օրը անպայման գիւղապետին այցելելու եւ շնորհաւորելու սովորոյթը: Գնում էին տղամարդիկ, իրենց հետ տանելով մէջը արծաթեայ դրամ խրած մէկական խնձոր եւ մի շիշ օղի: Երբ հիմնական այցելուները հաւաքւում էին, գիւղապետը բոլորին հրաւիրում էր խնջոյքի սեղանի շուրջ, որի գլխաւոր զարդն, իհարկէ, «քեաշկան» էր:

Ինչպես վերեւում նշուեց, Նաւասարդով էին սկսւում գարնանն ընդհատուած հարսանիքները: «Օրհնաբեր Նաւասարդն է, պատմում է մի հեղինակ, որ իրաւունք է տալիս զուռնաչիներին ծուանները մաքրել ութ ամսուայ լռութիւնը խզել, որովհետեւ Մեծ պաս մտնելով ծուանն էլ ղբուլն (պատեան) է մտնում Նաւասարդից ետը սկսւում են հարսանիքների, պսակների հանդէսները, դրանից վաղ սկսուածը հայկական հարսանիք չէր»: Բուն տօնի օրը, սակայն, հարսանիքներին չէ, որ նուագում էր զուռնան, այն ուղեկցում է տօնական խնջոյքները, ինչպէս նաեւ Նաւասարդեան բազմապիսի խաղերը, քանզի անցեալից ժառանգութիւն մնացած գեղեցիկ սովորութիւններից մէկն էլ խաղերն էին, որոնց անհամբեր սպասում էին երիտասարդները: «Գիւղի ծայրին, պատմում է նոյն հեղինակը, ջահիլներից ոմանք խաղում են ջղալախտի, կը սկարանքի, կնդափետի, հեծի, կռանթուկի, հալի-հալի եւ ուրիշ շատ պատուական խաղեր. ոմանք կոխ են բռնել, ոմանք ղօչ են կռուացնում: Բայց տես խալխը (բազմութիւնը) վազում է կալերի կողմը, ինչո՞ւ գիտե՞ս. ջիրիդ (ձիարշաւ) կայ, իգիթ տղեքը, լաւ ձի նստողները մէյդան են դուրս եկել, որ իրենց կտրիճութիւնը չափեն»: Այս խաղերը, որոնց անուններն անգամ անծանօթ են մեզնից շատերին, ոչ վաղ անցեալում մեր ժողովրդի տօնական կեանքի անքակտելի մասն էին կազմում: Ծանօթանանք դրանցից մի քանիսին.

 

Կըռան թօփի (ձեռքի գնդակ).

Խաղացողները բաժանւում են երկու խմբի: Խմբերից մէկը նշանակուած տեղը մի քար է դնում, որի շուրջը խմբւում են խաղացողները: Միւս խմբի խաղացողները ցրւում են բաւական ընդարձակ դաշտում: Քարի մօտ խմբուածներից մէկը տախտակի հարուածով գնդակը նետում է ցրուածներին: Եթէ սրանցից մէկն ու մէկը գնդակը օդում բռնում է առանց վայր գցելու՝ խմբերի դերերը փոխւում են: Եթէ գնդակը չի յաջողւում օդում բռնել, ապա ցրուածներից մէկը գնդակը սղղացնելով-գլորելով գետնի վրայ՝ ջանում է դիպցնել քարին: Այդ դէպքում քարի մօտից տախտակով գնդակին խփողը «կտրւում» է եւ դուրս գալիս խաղից՝ տեղը զիջելով յաջորդ խաղընկերոջը: Իսկ եթէ գնդակը քարին չի դիպչում, ապա խփողը շարունակում է հարուածները: Խմբերը իրենց տեղերը փոխում են նաեւ այն դէպքում, երբ առաջին խմբի բոլոր խաղացողները հերթով «կտրւում» են:

Հալի-հալի.

Խաղացողները բաժանւում են երկու խմբի եւ կանգնում դէմ-դիմաց: Մի կողմը գնդակը «հալում» է, միւս կողմը՝ բռնում: «Հալել» նշանակում է գնդակը բարձր օդ նետելը: Գնդակը օդում որսացողը այս անգամ էլ ինքն է «հալում»: Այն խումբը, որի անդամները երեք անգամ որսում-բռնում են գնդակը, ընտրում են իրենցից մէկին, որը հեծնում է գնդակը օդ նետած դիմացի խմբի խաղընկերոջը: Վերջինիս ընկերներից մէկը կանգնում է հեծնողի առաջ, միւսը՝ ետեւը: Հեծածի ընկերներից մէկը գնդակը նետում է այն հաշուով, որ հեծածը օդում բռնի: Եթէ գնդակը բռնում են կռացածի առջեւը կամ ետեւը կանգնած իր խաղընկերներից որեւէ մէկը, ապա դերերը փոխւում են. հեծածը իջնում է, կռանում, իսկ մինչ այդ կռացածը հեծնում է նրան: Այս գործողութիւնը կոչւում է՝ «էշը փալան է անում»: Իսկ եթէ հեծածը երեք անգամ գնդակն օդում որսում է, ապա նրա ընկերները բոլորը թռչում են հակառակորդ խմբի խաղացողների շալակը, շրջանաձեւ կամ քառանկիւնաձեւ շարւում եւ գնդակը միմեանց նետում: Այս գործողութիւնն էլ կոչւում է «քեաշկա»: Երեք անգամ գնդակը առանց վայր գցելու միմեանց փոխանցելու դէպքում «էշերը« տեղերը փոխում են, եւ հեծածները շարունակում են խաղը: Գնդակը վայր գցելու դէպքում խաղը վերսկսւում է:

Կընդափետի.

Խաղացողները բաժանւում են երկու խմբի: Խաղի գործիքներն են մի թզաչափ ձող՝ «կունդը» եւ մօտ կէս մետրանոց ձողը՝ «կընդափետը»: Ընտրւում են յատկապէս ամուր փայտից պատրաստուած ձողերը: Կընդափետի ծայրին, մի քանի սանտիմետր դէպի խորքը, խազում են այնպէս, որ եթէ կունդը դրուի այդ խազին՝ այն կանգնի կընդափետի վրայ: Խաղացողները հերթով «թոխմախ» են անում. իւրաքանչիւրը կընդափետի խազին կունդը դնելով՝ վեր է թռցնում օդ եւ օդում հարուածելով հեռու գցում, ապա կընդափետը հորիզոնական դնում նախապէս արուած փոքրիկ փոսի՝ «հոբի» վրայ: Եթե կունդը ընկած տեղից ետ են շպրտում այնպէս, որ այն կպչում է կընդափետին, կունդը հոբի մօտից նետողը կտրւում է: Իսկ երբ խաղացողը յաջող «թոխմախ» է անում, նա խաղի իրաւունք է ստանում եւ դառնում հոբի տէրը: Այդ դէպքում նա կունդը դարձեալ դնում է կընդափետի  խազին, ծուլ անելով օդ նետում եւ կընդափետով ամուր խփում: Հակառակորդները ջանում են օդում որսալ կունդը, կամ գետնից վերցնելով՝ ետ նետել այն հաշուով, որ այն ընկնի հոբի մէջ: Այդ դէպքում հոբի տէրը կտրւում է եւ իր տեղը զիջում իր խմբի յաջորդ խաղընկերոջը: Խաղում յաղթում է այն խումբը, որն աւելի շուտ է լրացնում նախօրօք որոշուած «սալերի» թիւը: Կարող է լինել 10, 20, 30 կամ աւելի սալ: Համապատասխան քանակով սալեր հաւաքած խմբի անդամներից իւրաքանչիւրը, յաղթելուց յետոյ, «զու» է կանչել տալիս հակառակորդ խմբի այն անդամին, ով իր գցած կունդը ետ էր նետել: «Զու» կանչելը հետեւեալն է. յաղթողներից մէկը կունդը ուղղահայեաց ցցում է հոբի մօտ, կընդափետով խփում՝ թռցնում. կընդի ետեւից բարձրաձայն «զո՜ւ» կանչելով գնում է հակառակորդը եւ առանց «զո՜ւն» ընդհատելու, այսինքն՝ առանց շունչ քաշելու այն ետ բերում մինչեւ հոբը: Եթե «զուն» ընդհատուի՝ ամբողջը նորից կրկնւում է: Այսպէս «զո՜ւ» են կանչում բոլոր պարտուածները: