Հայոց Նոր Տարին ՀՐԱՆՈՅՇ Ս. ԽԱՌԱՏԵԱՆ 🎄Պատմական գիտութիւնների թեկնածու-Գ. մաս

ԱՄԱՆՈՐ, ՆՈՐ ՏԱՐԻ

Յունուարի 1ին տարին սկսելու եւ Նոր տարուայ սկզբի տօն նշելու սովորոյթը հայոց մէջ ընդհանրացել է վերջին հարիւրամեակում: Արեւմտահայոց շրջանում, Կիլիկիայի տարածքի հայերի մէջ, մասամբ՝ արեւելահայ որոշ ազգագաւառներում եւ հայկական մի շարք գաղթօջախներում 19րդ դարու Նոր տարին նշւում էր Յունուարի 1ին եւ բաւական կայունացած արարողակարգ ունէր: Սակայն մինչեւ 20րդ հարիւրամեակի սկիզբը արեւելահայ որոշ շրջաններում Նոր տարուն զուգահեռ, աւելի խանդավառ ու ջերմօրէն նշում էին Նաւասարդը՝ որպէս Նոր տարի, եւ Նաւասարդը նշող շրջաններում Յունուարի 1ին Նոր տարին նշելը սահմանափակւում էր ընդամէնը միմեանց շնորհաւորելով: Այնուամենայնիւ տօնակատարութիւնն արդէն կայունանում էր եւ նրանում ամրագրւում էին տարեմտին կամ Նոր տարուն բնորոշ սովորոյթները:

Տօնի անունները հայոց մեջ տարբեր էին:  Յիշւում են Ամանոր, Տարեմուտ, Տարին Գլուխ, Նոր տարի, Կաղանդ, Կաղինդ, Կալոնտար ձեւերը, Նոր տարուն նախորդող գիշերն էլ յայտնի էր Լոլէի գիշեր, Խլվլիկ, Կախ կամ Կաղ, Գօտեկախ անուններով, իսկ համշենահայերի մօտ՝ Ծաղկըմուտ: Այս բոլոր անուններն ունեն իրենց բացատրութիւնները: Նախ՝ Կաղանդ, Կաղինդ, Կալոնտար ձեւերը գործածուել են գլխաւորապէս արեւմտահայոց միջավայրում, յունական ազդեցութեամբ: Արեւելահայոց մէջ առաւել տարածուած էին Նոր Տարի, Տարեմուտ ձեւերը: «Լոլէի գիշեր» անունը, թերեւս, գալիս է այն հանգամանքից, որ Նոր տարուան նախորդող օրը հայոց մեջ թխուող հացատեսակների շարքում՝ «փուռնիկ», «կլօճ» եւ այլն, յիշատակւում է նաեւ «լօլիկը»:  Կախ կամ Կաղ բառերը բացատրւում են այդ գիշեր պահուստի թարմ մրգի  «կախանները» տուն բերելու եւ առաստաղից կախելու, «գօտեկախը»՝ պատանեկան գիշերային շրջայցերի ժամանակ երդկից գօտիով գուլպաներ կամ զամբիւղներ կախելու եւ տօնական մթերքներ հաւաքելու սովորոյթով:

Նոյն կերպ որոշ տարբերութիւններ կային ծիսական սովորութիւնների կատարման ձեւերում, սակայն դրանք իրենց բովանդակութեամբ ընդհանուր էին:

Ամանորի սովորոյթները խմբաւորւում են հետեւեալ երեւոյթների շուրջ.
- բնակարանը, բնակավայրը եւ մարդու մարմինն ու հոգին մաքրելը, յարդարելը,
- ծիսական ուտեստը,
- ծիսական այցելութիւնները,
-  գուշակութիւնները (անձնական, ընտանեկան, համայնքային, ազգային),
- յաջողութիւնն ապահովելուն միտուած եւ չարը կանխարգելող հմայական գործողութիւնները, խօսքերը, ծիսական մաղթանքները:

ՄԱՔՈՒՐ ՄԱՐՄՆՈՎ,  ՄԱՔՈՒՐ ԽՂՃՈՎ

Նոր տարուայ տօնին նախապատրաստուելու ընթացքում բնակարանի մաքրութեանն առանձնակի կարեւորութիւն էր տրւում: Ոչ միայն մաքրւում էր բնակարանը, այլեւ հնարաւորինս դուրս էին նետւում անպէտք իրերը, նորոգւում էին տան, բնակարանի, ընտանիքում օգտագործուող աշխատանքային գործիքների քանդուած մասերը: Հանւում եւ մաքրւում էր ողջ ամանեղէնը, լուացւում էր ողջ սպիտակեղէնը: Բնակարանը ներ-ծծւում էր մաքրութեան բոյրով:

«Նոր տարուայ նախորդ օրերը շարուրցիների բոլոր երդիկներից անընդհատ ծուխ էր բարձրանում, օջախի վրայ անընդհատ ջուր էին եռացնում» (Շարուր):

«Տանտիկինը անպայման պէտք է մաքրէր ծխնելոյզը, նաեւ կրակարանին չորս կողմը» (Քեսապ):

«Տարեմուտի (Դեկտ. 31ին) ամէն մի տուն լուացք է անում» (Լոռի)

Բնակարանը յարդարւում էր, զարդարւում: Զարդարանքները ոչ միայն գեղագիտական էին, այլեւ՝ չարխափան կամ բարեբեր: Չարխափանների շարքում կարելի է յիշատակել չար աչքի դէմ կիրառուող նշանները, որոնք տեղադրւում էին ինչպէս մուտքի դռան վրայ, այնպէս էլ՝ պատերին:  Բարեբեր իմաստն ունէր հասկերով կամ հասկերից պատրաստուած «ծառերով» զարդարանքները, որոնց վրայ նոյնպէս կախւում էին չարխափաններ: Գիւղական բնակարաններում, որոնց պատերն ու առաստաղը յաճախ սեւացած էին լինում օջախի մրից, ճերմակ ալիւրով աստղեր, լուսին ու արեւ էին պատկերում առաստաղին՝ «երկինք» ձեւաւորելով:

Ընտանիքի բոլոր անդամները լողանում էին եւ հագնում տօնական հագուստ, ցանկալի է՝ նոր հագուստ:

Շատ կարեւոր էր Նոր տարի մտնել «մաքուր խղճով»: Ջանում էին վերադարձնել պարտքերը, աւարտել կիսատ գործերը: Եթէ ընտանիքում գժտութիւն կար, աշխատում էին լուծել գժտութեան առիթը, հաշտեցնել գժտուածներին: Նոյն կերպ գժտուածներին փորձում էին հաշտեցնել հասարակական միջավայրում:

ՈՒՏԵՍՏԸ

 Սուտ կամ պասուց տոլմա

Նոր տարուայ գլխաւոր նախապատրաստութիւններն ուտելիքների շուրջն էին: Տօնի ժամանակ օգտագործուող ուտեստի տեսականին, դրանց ծիսական բնոյթը ընդհանուր առմամբ նոյնական էին հայոց շատ ազգագաւառների համար, սակայն երբեմն տարբերւում էին պատրաստաման կերպով, մատուցման եւ ճաշակման ժամանակով, անուններով: Աշնանից սկսած այս տօնի համար պահած ունենում էին զանազան չորացրած մրգեր եւ թարմ մրգեր,  պաստեղներ, ընկուզերշիկներ եւ այլն:

Պէտք է յիշել, որ Յունուարի 1ը, ընկնելով հայոց ծննդեան տօնի շաբաթուայ մէջ, պաս օր էր, եւ ամանորեայ ուտելիքները բաղկացած էին պասին թոյլատրելի ուտելեղէնից:

Բուլանըխում «Նոր տարուայ կամ կաղանդի օրը, գիւղացի կինը սեղանի վրայ կը հանէ միայն պասաւուր կերակուրներ, որովհետեւ կաղանդը Ծննդեան պասի մէջ կը պատահի– կանէփով կամ ձեթով  տօլմա, ձէթով փլաւ, խռուածք խօշապներ՝ ճիռըքէ, ծիրանէ, խախէ, եւ չամչէ դոցա պատրաստութիւնքը օր առաջ կը լինին։ Իբրեւ կաղանդի նուէր՝ տանտիկինը  մառանից կը հանէ չոր ծիրան, ընկոյզ, նուռ (չփտելու համար գետնի տակ թաղուած) կարմիր մըլթիկ խնձորներ եւ այլն»։

                                                  Լոբի

Դեկտեմբերի 30-31ին տանտիկինները ջանասիրաբար մաքրում էին լոբին, սիսեռը, ոսպը, բրինձը, ձաւարեղէնը, որոնք տարբեր կերակրատեսակների ձեւով պիտի զարդարէին տօնական սեղանը: Տարբեր տեղերում  այդ ճաշատեսակները տարբեր էին, բայց շատերը ջանում էին դրանց թիւը հասցնել եօթի: Ահա, օրինակ, ականատեսի նկարագրութիւնը Բալուի ամանորեայ ճաշատեսակների վերաբերեալ.

«ա) Պղլուր (ձաւար), աղընձած ու ծեծուած եւ խիւսի վերածուած շուշմայ (սուսամ), քիչ մը ծեծուած մանր կարմիր պղպեղ, բաւական շատկեկ ջարդուած սոխ, իրարու հետ խառնելով, կը լեցնեն զանոնք մինչեւ կէսը կամ քիչ մը աւելի ջուրով լեցուն պուտուկի մէջ, որուն կափարիչը վրան դնելով անոր բոլորտիքը կը ծեփեն խմորով ու կը դնեն թոնիրին մէջ որ եփի, ատոր կ՛ըսեն Խորու:

բ) Պղլուրով ու անոր երեք անգամ սիսեռով գրեթէ թօփիկի հար եւ նման գնդիկ կը շինեն:

գ) Անուշապուր, որուն նիւթերն են ծեծուած ցորեն, որ մաքրուած է իր թեփերէն, ընկոյզ, նուշ, չամիչ, մեղր կամ ռուպ, երբեմն գազպէ ալ կը դնեն, երբ զայն ունենան:

դ) Փերփեր-ապուր, ասոր ալ նիւթերը կը բաղկանան չորցուած փերփերէ, ծեծուած ցորենէ, կարմիր լոպիկէ (լուբիայի տեսակ մը), աղացուած ոսպ, չոր, բայց քիչ պղպեղէ, սոխէ եւ շուշմայի իւղէ:
ե) Պահոց քեշկեկ, աս՝ կը բաղկանայ ծեծուած ցորենէ, ոսպէ, սիսեռէ՝  չորցուած կանկարէ, աւելուկ ըսուած չոր բանջարէ եւ շուշմայի իւղէ:

զ) Շուշմայի հետ ասիկա զուտ ցորենի ալիւրի շաղուած խմոր մըն է զոր կը բանան խիստ բարակ ու կը տապկեն շուշմայի իւղին մէջ ու յետոյ անոնց ամէն մէկուն երկու երեսներուն վրայ կը լեցնեն կամ կը քսեն ռուպով կամ մեղրով շուշմային խիւսին հետ խառնուրդը, եւ կը շարեն զանոնք իրարու վրայ, որպէսզի կակուղ մնան եւ թէ աւելի անուշնան իրար ծծելով: Պէտք է գիտնալ, թէ այս բոլոր կերակուրները պահոց կերակուրներ են»:

Շատ ընդունուած էին ոսպից, սիսեռից սարքած քիւֆթան, ոսպից, սիսեռից, լոբուց, ձաւարեղենից ձեթով սարքած տոլման («սուտ տոլմա):
ՍՈՒՏ կամ ՊԱՍՈՒՑ ՏՈԼՄԱՅ – Ոսպը, սիսեռը, ձաւարը, լոբին առանձին-առանձին եփել,  թողնել սառչի, խառնել, բոլորը միասին տապակել ձեթով սոխեռի մէջ, աւելացնել աղ, կարմիր ու սեւ պղպեղ, համեմի աղացած սերմ, ողջ զանգուածը թողնել սառչի: Սառելուց յետոյ ստացուած զանգուածը բաժանել հաւասար մասերի եւ մասերից իւրաքանչիւրը փաթաթել թթուեցրած կաղամբի թերթերով: Այնուհետեւ փաթաթած տոլման կրկին եփել կաթսայի մեջ: Մատուցում են սառը:

Բալուի կերակրատեսակների մէջ յիշատակուած անուշապուրի տեսակները, որ շատ տեղերում «Մայրամապուր. (Մարիամի ապուր) էր կոչւում, ինչպէս, օրինակ, ծեծած կորկոտով, չամիչով, չոր ծիրանով ու սալորով եփուած մայրամապուրը, որի մեջ եփելուց յետոյ դօշաբ են աւելացնում:     Արցախի, լոռու հայերի համար յատուկ նշանակութիւն ունէին լոբին եւ լոբաջրով պատրաստուած կերակրատեսակները: «Նոր տարին գալ չի առանց լոբու», ասում էին լոռեցիները:

Լոբին եփել, ջարդել կամ աղալ, խառնել աղացած ընկոյզի եւ ծեծած սխտորի հետ, համեմել համեմի եւ սամիթի աղացած սերմով, աւելացնել աղ, լաւ խառնած զանգուածը ձեռքի ափով ձեւաւորել այն ափսէի մէջ, որով մատուցուելու է, ձեւաւորել նռան հատիկներով  կամ ընկոյզի կտրտած փշուրներով:

Շատ մեծ նշանակութիւն էր տրւում մրգերին: Չոր ու թարմ մրգերը չամիչի ու ընդեղէնների հետ կազմում են ամանորեայ ընթրիքի հիմնական բաղադրիչները: Որոշ տեղեր դարձեալ ջանում էին պահել «եօթ» թիւը՝ եօթ տեսակ թարմ միրգ (օրինակ՝ խնձոր, տանձ, սերկեւիլ, նուռ, խաղող, սեխ, զկեռ, արմաւ եւ այլն), եօթ տեսակ չրեղէն կամ չոր մրգեր (սալորի, ծիրանի, խնձորի, տանձի, թզի, խաղողի, թթի, արմաւի  չրեր, զանազան չամիչներ, ունապ, փշատ եւ այլն), եօթ տեսակ պաստեղ (օրինակ՝ սալորի, ծիրանի, հոնի, մոշի, խաղողի, սերկեւիլի, արմաւի եւ այլն): Ահա թէ ինչպէս են նկարագրում ականատեսները Դիարբեքիրի հայերի Նոր տարուայ մրգեղէնի սեղանը. ««պրկիշը» (պղնձեայ կլոր սեղան) տաքուկ թոնիրին վրայ դրուած կ՛ըլլայ, լեցուն՝ քաղցրեղէններով, նպարեղէններով, բանդակներով եւ այլն), որոնց նշանաւորներն են ընկուզերշիկը, նշերշիկը, փստուղերշիկը: Անդեղտան ապակիի նման պաստեղը, նուռը, սերկեւիլը, արմաւը, սեխը, մեղրապոպը: Նաեւ պտուտակը, ունապը, փշատը եւ այլն: Փոքր սեղանի մի վրայ դրուած է  նշանաւոր անուշէն հալուաները՝ ընկոյզէ, նուշէ, շուշմայէ, որոնց բոյրը եւ համը աննկարագրելի է»:

«Տանտիկինը ցորեկին կը պատրաստէ «մեզէին պրկիշը»: Սեղանին վրայ կը շարէ նուրբ պնակներ՝ ամէն տեսակ մեզեղէններով լի՝ շաքարեղէններ, նուշ, լեպլեպի, կուտեր, նարինջ, խնձոր, նուռ եւ այլն: Իրիկունը, արեւը մար մտնելէն վերջ, տան մեծաւորը կը բազմի թոնիրին ճակատը, շուրջը ունենալով ընտանիքին միւս անդամները: Հիմակ այս պրկիշը կը բերեն, կը դնեն թոնիրին վրայ. սեղանի երկու կողմը կը վառուին խոշոր մոմերը, որոնք միշտ զոյգ ըլլալու են, կարմիր ու ճերմակ օղիի շիշերն ալ կը շարուին սեղանին շուրջը: Բոլորովին գիշեր ըլլալուն պէս,  ընթրիքէն վերջ կը վերցուի մեզէի սեղանը, թոնիրի վրան կը մաքրուի, փոքրիկ մանչերն ու աղջիկները կ՛ելլեն կը նստին թոնիրին վրայ՝ անհամբեր սպասելով «Լօլէ»ին, որ ահա կը բերուի, եւ մեծ պրկիշ մը դարձեալ, լեցուն հետեւեալ կարգով՝ կարմիր չամիչ, սեւ  չամիչ, ընկոյզ, նուշ, լեպլեպի, արմաւ, թուզ, սիճուգ, բոլորը իրարու վրայ լեցուած, որոնց ամէնուն վրայ կը կենան քանի մի ծալ պաստեղ:

Մանուկները կը սկսին երկու ձեռքով խառնել արդէն այս խառնուրդը, որուն կ՛ըսեն «լօլէն  խառնել»: Լօլէն տակաւին կատարեալ չէ մանկան համար, մինչեւ որ չբերուի «չաթալ մոմը». ասիկա հաստ արմատ ունեցող եւ արմատէն քանի մը նախշուն ճիւղեր արձակող, յատկապէս Լօլէին համար պատրաստուած մոմ մըն է: Երեք «չաթալէն» սկսեալ՝ մինչեւ քառասուն «չաթալները» կան: Աւանդութիւն մը կայ, թէ ընտանիքը քանի անդամէ որ կը բաղկանայ՝ այնչափ պէտք է որ վառուած ըլլան մոմի ճիւղերը»: Քեսապում  տանտիկինը «ամբարէն կը հանէր թուզի ընտիր տեսակները, չիրը, չամիչը, պաստեղը, «սուճուխ»ը, «մըլպի»ն, ընկոյզը, կը բովէր բեւեկ, թրջած ցորեն ու սիսեռ, կը խառնէր իրարու: Չոր մրգերն ու բովածը (կաւուրմու) կը դնէր ծեղէ ամաններու մէջ, ինչպէս նաեւ պահուած պտուղները՝ խնձոր, տանձ, նուռ, նարինջ, սերկեւիլ, ադամաթուզ: Ասոնք ճղիին ու գինիին հետ Նոր տարուան գիշերէն սկսեալ անպակաս կ՛ըլլային սեղանէն մինչեւ Ս. Ծնունդի երկրորդ շաբաթը»:

Մեծ կարեւորութիւն էր տրւում ընդեղէնին, յաճախ՝ դարձեալ եօթ տեսակ (օրինակ՝ ընկոյզ, պնդուկ, նուշ, պիստակ, ծիրանի կորիզի միջուկը, շագանակ, ձմերուկի կորիզ եւ այլն):

ՆՈՐ ՏԱՐՈՒԱՅ ԸՆԴԵՂԷՆԸ

Նոր տարուայ սիրուած անուշեղէններից էր նաեւ աղանձը՝  չամիչի, մաքրած ընկոյզի, նուշի ու բոված

կանեփի, երբեմն՝ բոված սիսեռի հետ խառնած, ինչպէս նաեւ Նոր նախիջեւանում «Կաղանդ» կոչուող անուշը: Վերջինս սպիտակելու աստիճան յարած մեղրի եւ կեղեւից մաքրած ու բոված ընկոյզի միջուկի խառնուրդն է:

ԱՂԱՆՁ- Կանեփը լուանալ, քամել, շուտ-շուտ խառնելով բովել թաւայում կամ ջեռոցում: Ցորենի հատիկները թրջել, թողնել մի քիչ փափկի, քամել, շուտ-շուտ խառնելով բովել թաւայում կամ ջեռոցում: Սառչելուց յետոյ խառնել միմեանց: Մատուցւում է սառը:

ԳՈՒՇԱԿՈՒԴԻՒՆՆԵՐ

«Տարին յաջող եւ ձմեռը կարճ կը լինի, եթէ կաղանդի կամ նոր տարուայ օրը Չորեքշաբթի եւ Ուրբաթ օրերը չընկնեն։ Աւելի լաւ է, որ արիւն ցօղէ քան անձրեւ նոր տարուց առաջ, որովհետեւ այդ նշան է՝ որ խիստ  երկար ու սաստկաշունչ ձմեռ կ՛ունենան» (Բուլանըխ)։