ՆՈՐ ՏԱՐՈՎ ՆՈՐ ԿԵԱՆՔ Է ՍԿՍՒՈՒՄ
Դեկտեմբերի 31ի տօնական նախապատրաստութիւնների առանցքը կազմում էին հացամթերքը եւ բազմաթիւ խմորեղէնները: Նախ՝ ամէնուր այդ օրը հաց էին թխում: Եթէ նոյնիսկ մեծ քանակութեամբ հաց ունենային, Նոր տարին պէտք էր նոր հացով սկսել: Նորոգում էին թթխմորը: Նոր տարուայ համար թխուող հացի ալիւրից մի քանի բուռ 8-10 տարեկան մի անմեղ աղջնակ շաղում էր՝ առանց թթխմոր խառնելու. այն պէտք է թողնուէր ինքնաբերաբար թթուելու եւ սկսուող տարուայ առաջին թթխմորը դառնալու: Այդ խմորից միայն մի փոքր կտոր ակշաթաթի վրայ եփում եւ ուտեցնում էին երեխաներին, որ նրանց փորը չցաւէր: Ապա թխւում էր տօնի կարեւորագոյն՝ «Տարի հաց», «Կրկենի», «Դօվլաթ կրկենի», «Կլօճ», «Փուռնիկ» եւ այլ անուններով յայտնի, ծիսական հացը: Տարբեր տեղերում այդ հացի բաղադրամասերը, ձեւը տարբեր էր: ՏԱՐԻՆ կարող էր լինել գաթա, բաղարջ, ձուաձեւ, կլոր, եռանկիւնի, խաչաձեւ եւ այլն՝ ըստ ճաշակի եւ ցանկութեան: Եթէ գաթա է, ապա միջուկը՝ խորիսը, մեղրով է շաղախւում, եւ առհասարակ այս գաթայի մէջ կաթ, մածուն, կարագ, իւղ չի գործածւում: Սրա իմաստը շատ պարզ է՝ հայոց Ամանորը պաս օր է: Ալաշկերտում ողջ խմորն է շաղախւում ընկոյզով, չամիչով, կանեփով: Սասունում, Տարի հացը կոչւում էր «փուռնիկ», խորիսը ընկոյզի միջուկ էր, բոված կանեփի հատիկ եւ քաղցր պաստեղ՝ միասին ծեծած: Գլխաւորն այն է, որ ՏԱՐԻ հացի մէջ որեւէ նշան էր դրւում՝ կորիզ կամ լոբի, աւելի յաճախ՝ դրամ: «Կաթան է Կաղանդի փառքն ու փայլը», գրում է քսաներորդ դարասկզբի հեղինակներից մէկը: Կաթայի խմորն, եթէ օրն է ուտիք, զի Աստուածայայտնութեան ու Զատկին եւս կաթա շինելու սովորութիւն կայ, կաթով կը շաղուի, իսկ եթէ պահքի օր է, որպէս Կաղանդինը, մեղրով կը շաղուի եւ կ՛ըսուի խորիս կամ խորիսխ: Կաթայի երեսին վրայ կը նկարուին տեսակ տեսակ կենդանիներու ձեւեր եւ շատ անգամ տաճարներու նկարներ: Կաթայի ձեւն է կլորակ, երբեմն խաչաձեւ, ձուաձեւ, եռանկիւնի կամ քառակուսի: Ունի փոսիկներ, որոնց մէջ երեխէք, մանկիկ տղեկներ ցորենի հատիկներ դնելով, կը պարեն եւ յետոյ տանիքներու վրայ դես ու դէն ձգելով կը սպասեն, որ թռչնիկնէր գան, կտցեն եւ ուտեն»:
ՏԱՐԻ ՀԱՑ
Տարբեր տեղերում ՏԱՐԻՆ տարբեր օր են կտրում՝ տարեմտի ընթրիքին, Յունուարի 1ի առաւօտեան, Յունուարի 4ին, Յունուարի 5ին՝ ճրագալուծին, Յունուարի 6ին՝ Ծննդին: Սասունում աշխատում էին թխել այնպէս, որ կէսգիշէր չեղած կտրէին: æաւախքում Նոր տարուայ արշալոյսը բացուելու հետ, տանտիկինները «ՏԱՐԻՆ» դնում էին սկուտեղի մէջ, վրան հաստ շերտով մեղր քսում, դուրս գալիս տնից, դառնում դէպի արեւելք եւ երեք անգամ ասում. «Դօվլաթ, սարն էս, ձորն էս, արի տուն»: Ապա տուն էին մտնում, վրայի մեղրը բոլորին բաժանում, որպէսզի տարին անուշութիւնով անց կացնեն, իսկ «ՏԱՐԻՆ» պահում՝ Յունուարի 4ին կտրելու համար: Շիրակում պառաւը տարին գրկում էր, տանում երդիկի շուրջը երեք անգամ պտոյտ տալիս եւ այնտեղից գցում քուրսու վրայ: ՏԱՐԻՆ կտրում էին տան բոլոր անդամների թուին հաւասար, յաճախ բաժին հանելով նաեւ տան կենդանիներին, արտին, հանդին. Ում բաժնի միջից դուրս գար այդ նշանը, այդ տարի նա երջանիկ կը լինէր կամ ընտանիքի յաջողութիւնը նրանից կը գար: Ծիսական հացի միջի նշանը նշանի տէրը պահում էր ողջ տարին: Եթէ կտրելիս դանակը դէմ էր առնում նշանին, նշանակում էր տարուայ առատութիւնը գութանից, այսինքն՝ երկրագործութիւնից կը գար: Ոմանք կտրում էին տասներկու մասի եւ գուշակում, թէ տարուայ առատութիւնը կամ բարեբախտութիւնը ո՞ր ամսից կը գայ:
ՏԱՐԻ հացից բացի, թխում էին զանազան ձեւերի ու մեծութեան այլ խմորեղէններ, որոնք ունէին կանխատեսելու նպատակ, ինչպէս նաեւ՝ հմայական խմորեղէններ: Առհասարակ ամանորեայ ուտելիքներն ունէին մի քանի միտում, որոնք կարելի է խմբաւորել հետեւեալ կերպ.
Հմայող-յաջողութիւն ապահովող,
Գուշակութիւնների համար,
Չարը կանխարգելող,
Հմայող-յաջողութիւն ապահովող ուտելիքներից էին, օրինակ, բոլոր տեսակի հատիկները՝ ձաւարեղէնը, ցորենը եւ այլն, որոնց առատ օգտագործումը նախնական պատկերացումներում պիտի ապահովէր կեանքի յարատեւութիւնը, մշտնջենականութիւնը: Որոշ պայմանականութեամբ այդ շարքին կարելի է դասել նաեւ խմորեղէնը, նոր թխուող հացը, որոնք նպատակ ունէին նաեւ տարուայ առատութիւնն ապահովելու: Նոյն իմաստն ունէր ընդեղէնների առատ օգտագործումը: Մրգերի որոշ տեսակներ հայոց մէջ, ինչպէս յայտնի է, յատուկ խորհուրդ ունեն: Դրանցից մասնաւոր տեղ են զբաղեցնում խնձորը եւ նուռը: Խնձորը, որի բեղմնաւորման եւ առատացման զօրութեան մասին պատկերացումները խիստ տարածուած են (յիշիր հեքիաթներում «անպտուղ»՝ անժառանգ թագաւորին ու թագուհուն բեղմնաւորող խնձորի մասին պատմութիւնները, հարսանիքներում խնձորի օգտագործման իրավիճակները՝ ընդհուպ մինչեւ հարսի կուսութեան վկայութիւն հանդիսացող «կարմիր խնձորը», խնձորի գործածութեան ձեւերը սիրոյ խոստովանութեան դէպքերում, նշանադրութեան ժամանակ, երբ նորահարսի նշանի մատանին մատուցում են մի խնձորի մէջ խրած եւ այլն), ոչ միայն Նոր տարուայ մրգեղէնի անբաժանելի մասն է, այլեւ պարտադիր է այդ օրուայ նուիրատուութիւններում, իսկ երբեմն՝ նաեւ գուշակութիւններում: Օրինակ, Պոնտոսի հայերը Տարի հացի փոխարէն տարուայ «բախտաւորութեան նշանը» խրում են խնձորի մէջ: Յաջորդ առաւօտեան ընտանիքի անդամների թուով խնձորներ էին դնում սկուտեղի մէջ, այդ թւում՝ նշանը պարունակող խնձորը, եւ առաջարկում բոլորին մէկական խնձոր վերցնել՝ ստուգելու համար, թէ ո՞ւմ բաժին կ՛ընկնի «բախտի խնձորը»: Երջանիկին բոլորը աղմուկով եւ ուրախութեամբ շնորհաւորում են ի սրտէ:
Գուշակութիւններ անելու նպատակով թխում էին նաեւ կլոր, մէջը ծակ, ցորենով ու գարիով զարդարուած «հացի հօր» «գարու հօր» կոչուող խմորեղէնները: Գիւղերում թխում էին «եզան պտուկներ», «արօր», «գութան», «խնոցի», քաղաքներում՝ ընտանիքի եկամուտը խորհրդանշող աշխատանքային գործիքի պատկերով խմորեղէն, ինչպէս՝ «մկրատ», «մատնոց», «ուրագ», «քսակ» եւ այլն:
Նոր Նախիջեւանում թխում էին ««Սամսայ»՝ միայն ալիւրից ու ջրից շաղախուած եռանկիւնաձեւ կարկանդակ, որի մէջ դրւում է սոխ ու չամիչ։ «Խալաջը», որ պատրաստում են միայն գիւղացիները, կիսալուսնաձեւ, կամ կլորակ, մէջը ծակ հաց է, զարդարուած զանազան հիւսուածքով ու օրինակներով, իսկ մազի հիւսերը, քսակները, կուրծքերը, ցորենի հորերը եւ սմբակները, որոնցից առաջինը եւ երկրորդը գլխաւորապէս պատրաստում են քաղաքացիները, իսկ միւսները միայն գիւղացիները, նոյն առարկաների ձեւով, շինուած խմորեղէններ են, որոնք արտայայտում են ժողովրդի պէս–պէս բաղձանքները՝ որ տան մէջ գտնուած աղջիկների մազերն երկար լինեն, տղամարդկանց քսակները լիքը փողով, կովերն առատ կաթ տան, անասուններն առողջ լինին եւ ցորենի հորերը լիքը ցորենով»։
Դրանց թխուելու ձեւով (հաստ, ուռած կամ սմքած) գուշակում էին այդ խորհրդանիշերի իրական կրողների տուեալ տարուայ վիճակը: Այսինքն՝ «հացի հորի» ուռչելը նշանակում էր հացառատ տարի, «խնոցու» ուռչելը՝ կաթնառատ տարի, «քսակի» ուռչելը՝ դրամառատ եւ այլն: Նոյն տրամաբանութեամբ իւրաքանչիւր մարդ կարող է թխել այն առարկայի խորհրդանիշը, որի վերաբերեալ ուզում է գուշակութիւն անել: Լոռիում «Երբ հացը թխում, աւարտում են, վերջի երեք գունտի վրայ նշաններ են անում, յատկացնելով մինը ցորենի, երկրորդը՝ գարու եւ երրորդը հաճարի նոր տարուայ բերքին եւ ձգում թոնրի մէջ, կրակի վրայ, ապա հանում են նայելով թէ որը որչափ է ուռել, բերքի առատութեան վերաբերութեամբ գուշակութիւններ անում»:
Գուշակութիւններ անելու նպատակով շատ տեղերում թխում էին նաեւ մարդակերպ ու կենդանակերպ թխուածքներ՝ ընտանիքի անդամների թուի համեմատ, եւ տան կենդանիների տեսակներից՝ մէկական (եզան, կովի, ոչխարի եւ այլն):
Մարդակերպ խմորեղէնները Լոռիում կոչւում էին Ասիլ-Բասիլ, Գանձակում՝ Վասիլ: Մարդակերպ հացիկները պատրաստում էին՝ աչքերի, բերանի եւ կրծքին դրած ձեռքերի վրայ չամիչներ խրելով: Թխուելու ընթացքում դրանց ուռելը կամ սմքելը համապատասխանաբար դրական կամ բացասական գուշակութիւն էր տուեալ տարուայ համար: Օրինակ, եթէ կնոջը ներկայացնող խմորեղէնի որովայնը թխելիս ուռչում էր՝ ընտանիքում նոր երեխայ պիտի ծնուէր:
«Երբ հացը թխում, աւարտում են, վերջի երեք գունտի վրայ նշաններ են անում, յատկացնելով մինը ցորենի, երկրորդը՝ գարու եւ երրորդը հաճարի նոր տարուայ բերքին եւ ձգում թոնրի մէջ, կրակի վրայ, ապա հանում են նայելով թէ որը որչափ է ուռել, բերքի առատութէան վերաբերութեամբ գուշակութիւններ անում» (Լոռի):
ՅԱՋՈՂՈՒԹԻՒՆՆ ԱՊԱՀՈՎԵԼ, ՉԱՐԻՔԸ՝ ԿԱՆԽԱՐԳԵԼԵԼ
ՀՄԱՅՈՒԹԻՒՆՆԵՐ
Որոշ խմորեղէններ ունէին միաժամանակ յաջողութիւն ապահովող եւ չարը կանխարգելող խորհուրդ: Օրինակ, թիֆլիսահայերը սովորութիւն ունէին, ի թիւս տօնական այլ խմորեղէնների, թխել նաեւ երկու հաց, որոնցից մէկը կոչւում էր «Էգ», միւսը՝ «Չիք»: «Էգը» ողջ տարին պահում էին ալիւրի մէջ, որպէսզի ալիւրը առատանար, «Չիքը» գցում էին հոսող ջուրը, որ չարիքը, «չկան» անցնող ջրի նման չքանան: Սեբաստիայում Նոր տարուն թխում էին «կայծակի հաց», վստահ, որ այն ուտելուց յետոյ կայծակնահար չէին լինի: Նոյն Սեբաստիայում ամանորեայ հացիկներից պահում էին մինչեւ գարուն եւ, եթէ գարունը չորային էր լինում, երեք անգամ թրջելով կտոր-կտոր թափում էին որեւէ այրու երդիկից, որպէսզի անձրեւ գար: Բութանիայում, Պոլսում այդ օրուայ խմորեղէններից պահում էին մինչեւ Տեառնընդառաջ, այդ օրը չորացած հացը կոտրում եւ ուտում էին՝ որպէս ատամնացաւը կանխող միջոց:
Թխում էին կլոր, մէջը ծակ խմորեղէններ, որ «կլկալ» էր կոչւում: Կենդանիների, թռչունների անունով թխուած խմորեղէնները («կովի պտուկը», կամ «ոչխարի պճեղը») տրւում էին ուտելու հէնց կովին, ոչխարին: Տրւում էին նրանց, ինչպէս ստորեւ կը տեսնենք, Նոր տարուայ նոր, հոսող ջրում օծելուց յետոյ:
Ուտելիքների միջոցով չարը կանխարգելող սովորութիւններից էր նաեւ, ինչպէս ասուեց, առաջին թթխմորից մի փոքր կտոր թխելով երեխաներին ուտեցնելը, որ նրանց փորը չցաւէր: Չարը կանխարգելելու նպատակով ընդեղէնները ջարդւում էին միայն Դեկտեմբերի վերջին օրուայ գիշերը. Յունուարի մէկից յետոյ մինչեւ Ծննդեան տօները այլեւս ջարդել չէր կարելի, այլապէս գութանը կը վնասուէր: Առհասարակ Յունուարի մէկից մինչեւ Ծնունդ որեւէ բան ջարդելը չարագուշակ նշան էր:
Այսօր դժուար է Նոր տարին պատկերացնել առանց տօնածառի: Այս համատարած երեւոյթի ուշագրաւ դրսեւորումներ հանդիպում ենք նաեւ որոշ հայկական խմբերի սովորութիւններում: Օրինակ, Պոնտոսի հայերի մէջ ընդունուած էր Նոր տարուայ երեկոյեան ձիթենու համեմատաբար հաստ մի ճիւղ խրել նախապէս թխուած մեծ հացի կամ բաղարջի մէջ: Այդ ճիւղը «Կաղանդի ծառ» էր կոչւում: Տնեցիներից իւրաքանչիւրը «Կաղանդի ծառից» կտրում էր փոքր ոստ եւ ինքն իր լուսաւոր ճակատագիրն ապահովելու նպատակով զարդարում ընկուզեղէնով: Առաւօտեան տանտէրը հաստ ճիւղը տանում էր եկեղեցի, քահանային օրհնել տալիս, յետ բերում տուն, տան անդամներից իւրաքանիւրի մազերից մէկ-մէկ մազ հանում, փաթաթում ճիւղին եւ այն ամրացնում գերանին:
